نویسنده: شعیب احمد «غزنوی»
تاریخ کعبه‌ی مشرفه (بخش نهم و پایانی)
(سدانت) تولیت کعبه‌ی مشرفه
سدانت و حجابت کعبه به معنای عهده‌داری خدمت بیت و کعبه‌ی مشرفه و باز و بسته کردن دروازه‌ی آن است. قبل از قریش، سدانت کعبه در اختیار قبیله‌ی طسم، تیره‌ای از قوم عاد بود. سپس تولیت آن به خزاعه رسید و بعد از آن، قُصَی آن را به عهده گرفت. او سپس آن را به پسرش عبدالدار و عبدالدار به پسرش عثمان تحویل داد. این روند ادامه یافت تا اینکه به دست بن طلحه و سپس به پسر عمویش شیبه رسید. تا به امروز، سدانت کعبه به دست فرزندان شیبه است؛ زیرا رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) در سال فتح مکه کلید را به آنان تحویل داد و فرمود: «ای فرزندان ابو طلحه! آن را برای همیشه تحویل بگیرید و جز ستمگر کسی آن را از شما باز نمی‌ستاند.»[1]
امروزه این خاندان به نام شیبی شناخته می‌شود و کلید کعبه‌ی مشرفه در خانه‌ی بزرگ مسئول تولیت کعبه نگهداری می‌شود. همچنین، غلاف قدیمی کعبه نیز به آنان تحویل داده می‌شود و سپس حکومت سعودی آن را از آنان خریداری کرده و قطعاتی از آن را به رؤسای کشورها و زائران اهدا می‌کند.
تاریخ بنا و توسعه‌ی مسجد الحرام
در زمان پیامبر (صلی الله علیه وسلم)، مسجد الحرام دیوارهایی از چهار طرف نداشت و فقط دروازه‌هایی در اطراف آن وجود داشت که مردم از خانه‌هایی که در گرداگرد کعبه بنا کرده بودند، بیرون آمده و از هر سمت وارد مسجد می‌شدند. وقتی مسجد الحرام برای مردم تنگ شد، عمر بن خطاب (رضی الله عنه) جهت توسعه‌ی مسجد الحرام، خانه‌های اطراف آن را خریداری کرده و به مسجد افزود. برخی از صاحبان خانه‌ها از دریافت هزینه خودداری کرده و از فروش آن امتناع ورزیدند، اما مبلغ را در خزانه‌ی کعبه گذاشتند تا اینکه آن را برداشتند. سپس دور آن را با دیواری حصار نمودند که در آن زمان مساحت مسجد الحرام حدود ۱۴۰۰ متر بود.
سپس در زمان حضرت عثمان (رضی الله عنه) جمعیت مردم افزایش یافت و وی نیز به توسعه‌ی آن پرداخت. بدین ترتیب، حرم مکی سیزده بار در عهد خلفا و فرمانروایان توسعه یافته است. آخرین توسعه توسط خادم حرمین شریفین، ملک فهد انجام گرفت که بزرگ‌ترین توسعه در تاریخ مسجد الحرام به شمار می‌رود و مساحت آن به ۳۵۶ هزار متر مربع رسید که قبل از آن ۱۵۲۲۰۰ متر مربع بود. برای نخستین بار فضاها و سطوح مسجد الحرام جهت برگزاری نماز در نظر گرفته شد و مسجد گنجایش یک میلیون نمازگزار را در خود دارد. این مسجد در سه طبقه ترتیب یافته و گنبدهایی نیز ساخته شده است. صحن مطاف نیز با مرمرهایی به نام «تاسوس» فرش شده که از یونان آورده شده‌اند و ضخامت آن‌ها پنج سانتی‌متر است، در حالی که ضخامت دیگر انواع مرمر از ۲.۵ متر بیشتر نیست. این سنگ قابلیت جذب رطوبت شبانه و پس‌دادن آن در روز را دارد، حتی در شدیدترین درجه حرارت که به ۴۹ درجه در تابستان می‌رسد و این امر سبب خنک شدن مطاف و فضاهای آن شده است. ادعای وجود آب زیر این سنگ‌ها نادرست است. مسجد الحرام دارای ۱۵۵ دروازه است که سه دروازه‌ی آن به‌عنوان دروازه‌های اصلی و مرکزی به شمار می‌روند. در گذشته، در چهار مکان جاهایی برای برگزاری نماز فرض برای پیروان ائمه‌ی چهارگانه اهل سنت در نظر گرفته شده بود.[2]
کتاب‌های تاریخی یادآور شده‌اند که این شیوه در قرن پنجم هجری رایج گشته و در سال ۱۳۷۷ ه.ق. پس از پروژه‌ی توسعه‌ی مطاف در عهد سعودی، این جریان متوقف شد.
ابتدا نمازهای فرضی پشت دروازه‌ی کعبه از جهت شرقی برگزار می‌شد تا اینکه خلیفه عبدالملک بن مروان به والی مکه، خالد القسری، دستور داد تا صف‌ها را به همه جوانب بیت اقامه نماید و علمای آن زمان مانند عطا و دیگران به جواز این کار فتوا دادند.
حرم مکی نه مناره دارد و ارتفاع هر کدام ۹۲ متر است. برای رفتن به طبقه‌ی دوم، آسانسور و پله‌های برقی و نیز جاهایی برای افراد معذور، مسن و ناتوان که با ویلچر طواف می‌کنند، تدارک دیده شده است.
امروزه مسجد الحرام ده امام دارد که نمازهای پنج‌گانه، جمعه و عید را در آن برگزار می‌کنند. این امامان عبارتند از: دکتر صالح بن عبدالله بن حمید، دکتر عبدالرحمن بن عبدالعزیز السدیس، دکتر سعود بن ابراهیم الشریم، دکتر اسامه بن عبدالله الخیاط، شیخ صالح آل طالب، شیخ عبدالله الجهنی، شیخ ماهر المعیقلی، دکتر خالد الغامدی، دکتر فیصل غزاوی، و شیخ بندر بلیله. این بزرگواران علاوه بر امامت، مسئولیت‌های دیگری نیز بر عهده دارند.
مسجد الحرام همچنین ۱۵ مؤذن دارد که عبارتند از: محمد یوسف مؤذن، محمد علی شاکر، محمد سراج معروف، علی احمد ملا، نایف صالح فیده، فاروق عبدالرحمن حضراوی، احمد عبدالله بصنوی، توفیق عبدالحفیظ خوج، ماجد ابراهیم العباس، عصام علی خان، احمد یونس، خوجه احمد علی نحاس، محمد احمد مغربی، سعید فلاته، و حمد احمد دغریری. این مؤذنان در مکانی به نام «مکبریه» اذان می‌گویند که در قسمت جنوبی کعبه‌ی مشرفه واقع شده است. در حال حاضر، شیخ نایف بن صالح فیده به عنوان شیخ المؤذنین محسوب می‌گردد.
خوشبویی کعبه‌ی مشرفه
خوشبو کردن کعبه‌ی مشرفه امری دیرینه است که به قبل از اسلام بازمی‌گردد و رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) این سنت را ادامه داد. در برخی مواقع، کل کعبه را با بوی خوش معطر می‌کردند. معاویه (رضی الله عنه) برای خوشبو کردن کعبه‌ی مشرفه در وقت هر نماز اجرت می‌داد و در زمان عبد الله بن زبیر (رضی الله عنه) هر روز آن را بخور می‌دادند و در روز جمعه این عمل افزایش می‌یافت. وقتی ساخت کعبه به پایان رسید، از داخل و بیرون آن را روغن مالیدند. برخی از فقها معتقدند که خوشبو کردن خانه کعبه نوعی از پاک گرداندن آن است که خداوند به آن دستور داده است.
ارزقی روایت کرده است که حضرت عایشه (رضی الله عنه) گفت: «خوشبو کردن بیت الله برای من از انفاق طلا و نقره پسندیده‌تر است» و نیز فرمود: «خانه کعبه را خوشبو نمایید؛ زیرا این از پاکیزه کردن آن به شمار می‌رود.»
کعبه را با روغن عود، گلاب و مشک خوشبو می‌کنند. در این روزها، مسئول ویژه‌ای تحت ریاست حرمین وظیفه خوشبو کردن حجر اسود را بر عهده دارد. برخی از اهالی مکه مکرمه نیز در برخی از اوقات به خوشبو کردن رکن یمانی و سایر قسمت‌های کعبه‌ی مشرفه به جز حجر اسود می‌پردازند.
از الله تعالی می‌خواهم تا اعمال من وشما را خالصانه در جهت رضای خویش بگرداند وبه من وشما ادب نیکوی سرزمین حرامش را نصیب کند، براستی که او بسیار سخاوت‌مند وبزرگوار است.
ادامه دارد…
[1] ـ معجم طبرانی.
[2] ـ چنان که اسطوانه‌هایی در مسجد الحرام وجود داشت که پیروان هر امام در پشت آن نماز می‌خواندند و پیروان امام شافعی پشت مقام ابراهیم و مالکیه روبروی رکن یمانی حنفیه روبروی میزاب رحمت و حنابله بین حجر اسود و رکن یمانی جهت برگزاری نماز جماعت می‌ایستادند.
By محمد فاتح