نویسنده: «ابو عائشة»
دلایل معتزله
معتزله برای اثبات مدعای خود (انکار وزن اعمال در روز قیامت) چندین دلیل بیان نمودهاند و آن را به عنوان شبهه ذکر نموده تا وزن اعمال را انکار نمایند.
-
اعمال، اعراض هستند؛ اگر امکان برگشت آن‌ها باشد، ولی امکان وزن آن نیست؛
-
اعراض به سبکی و سنگینی متصف نمی‌شوند، چیزی که با آن وصف می‌شود جوهر است؛
-
تمام اعمال نزد خداوند متعال معلوم و مشخص هستند؛ پس وزن آن بیهوده است.
پاسخِ دلایل معتزله
از مواردی که قبلا بیان گردید، معلوم می‌شود که معتزله کوچک‌ترین دلیلی برای انکار میزان و ترازو ندارند به جز چسپیدن به چند شبهه عقلی‌ای که استدلال کردن از آن در بحث عقیده درست نیست؛ [زیرا مسائل عقیدتی را باید با آیات قرآنی و احادیث صحیح پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم ثابت کرد]؛ ولی این گروه به تقدیس عقل مبتلا شده و آن را در جایگاه بالاتر از جایگاه خودش قرار دادند، علما در پاسخ شبهات این گروه، جواب‌هایی ارائه کرده‌اند که مختصراً آن را بیان می‌کنیم:
خداوند متعال اعمال را که اعراض هستند به اجسام و جواهر تبدیل می‌کند و آن را وزن می‌کند، هیچ چیزی در آسمان و زمین نیست که خداوند متعال را ناتوان و عاجز نماید و الله متعال بر هرچیز قادر است، بعضی از متکلمین از ابن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت کرده‌اند که ایشان می‌فرماید: «خداوند متعال، اعراض را تبدیل به اجسام می‌کند؛ سپس آن را روز قیامت وزن می‌کند». برای این سخن دلایل و شواهد بی‌شماری وجود دارد.
علامه تفتازانی در «شرح العقائد» بعد از بیان نظر معتزله در پاسخ آنان چنین می‌نویسد: «در حدیث شریف آمده که نامه‌های اعمال وزن می‌شوند؛ پس هیچ اشکالی وجود ندارد».
ایشان در ادامه در پاسخ به اینکه معتزله می‌گویند: «وزن آن بیهوده است» چنین می‌نویسند: «اگر بالفرض قبول کنیم که افعال الله متعال معلل به اغراض و مقاصد هستند، بازهم شاید در وزن آن حکمت‌هایی باشد که ما از آن بی‌خبریم و اینکه ما از حکمت آن مطلع نیستیم، نمی‌شود آن را بیهوده و عبث دانست».
اما اینکه معتزلۀ اوائل، میزان را به عدل و رعایت انصاف تأویل نمودهاند، نیز باطل است؛ زیرا میزان غیر عدالت است و با کتاب و سنت ثابت شده است که آن میزان حقیقی است که اعمال به وسیلۀ آن وزن می‌شود و با وزن برتری حسنات و نیکی‌ها بر بدی‌ها و برعکس معلوم می‌شود و با وزن آن، عدالت ظاهر می‌گردد؛ البته کیفیت آن به منزلۀ سایر امور غیبی است [که غیر از الله متعال کسی دیگر از آن اطلاع ندارد]».
در مورد اینکه آیا خود اعمال وزن می‌شوند یا صحیفه‌ها وزن می‌شوند و یا آنچه در صحیفه‌هاست، در اینجا دو احتمال وجود دارد که هر دو نوع آن با احادیث متعددی ثابت شده‌اند:
-
اینکه خود اعمال وزن می‌شوند: در صحیح مسلم آمده است: رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «پاکیزگی و طهارت نصف ایمان است و الحمدلله میزان را پر می‌کند».
حضرت ابودرداء رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: من از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم شنیدم که فرمودند: «در میزان، هیچ چیزی سنگین‌تر از اخلاق نیک نیست».
-
اینکه صحیفه‌ها با محتویات آن‌ها و یا خود عامل در میزان وزن شوند: امام احمد رحمه‌الله از عبد الله بن مسعود رضی‌الله‌عنه -که ایشان ساق‌هایی باریکی داشتند- روایت می‌کند که روزی ایشان مشغول کندن چوب «اراک» جهت درست کردن مسواک بود که باد لباسش را بالا برده و ساقش نمایان گشت و حاضرین به او خندیدند، رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم پرسیدند: چرا می‌خندید؟ گفتند: از باریکی ساق‌های ابن مسعود رضی‌الله‌عنه. فرمودند: قسم به ذاتی که جانم در دست اوست، آن دو در میزان از کوه احد نیز سنگین‌ترند.
