در قرآن کریم و احادیث رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم به اصل «اعتدال» عنایت فراوانی شده است. از نظر این دو اصل، دستیابی به هر کمالی تنها از راه اعتدال‌گرایی و میانه‌روی در امور میسر است؛ زیرا به تعبیر قرآن، راه مستقیم راهی است که انسان را به کمال مطلق می‌رساند و با ایجاد زمینه‌های تقرب‌جویی به خداوند، زمینه‌ی ادای رسالت «خلافت الهی» را به شکل کامل و مطلق برای انسان پدید می‌آورد؛ بنابراین، اعتدال عنصر اساسی در دستیابی انسان به کمال بوده و رفتار انسان اگر توأم با اعتدال باشد، ماندگاری و تثبیت‌اش در روح و روان، بیشتر از رفتاری است که توأم با افراط و تفریط باشد.
در ارزش و اعتبارِ اعتدال و میانه‌روی همین بس که در قرآن از راه راست به‌عنوان راه میانه یاد شده است و در سوره‌ی «قصص» آیه‌ی 22 از زبان حضرت موسی علیه‌السلام نیز بیان شده که «راه میانه» راه درست هدایت است، در آنجا که می‌فرماید: «قاَلَ عَسَی رَبيِّ أنْ یهَدِینَيِ سَوَاءَ السَّبیِلِ»؛ ترجمه: «گفت: امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست (میانه‌روی و اعتدال) هدایت کند».
میانه‌روی ضمن اینکه نزد دانشمندان امری ستودنی و پسندیده است، آموزه‌های قرآنی نیز به آن مُهر تایید زده و جامعه‌ی بشری را در سیر تکاملی خود، به میانه‌روی فراخوانده است؛ چنانچه در نمازها از خداوند متعال می‌خواهیم که ما را به میانه‌روی که در آن ثبات و استواری باشد، هدایت فرماید: «اهْدِناَ الصِّراطَ المُسْتقَیمَ»؛ «ما را به راه راست هدایت فرما».
با درنظرداشت مفهوم این آیه و دعای قرآنی، هویدا می‌گردد که رابطه‌ی بسیار محکم و استواری میان اعتدال‌گرایی و «صراط مستقیم» وجود دارد؛ زیرا در مفهوم «صراط مستقیم»، «اعتدال و میانه‌روی» تضمین شده و دین اسلام را که همان صراط مستقیم است، دین «اعتدال و حدّ وسط» توصیف می‌کند، و بخش اول آیه، ناظر به کسانی است که معتدل و میانه‌رو هستند و بخش دوم، اشاره به اهل افراط و تندروی است؛ چرا که حق را شناخته‌اند؛ اما بر آن استقامت نورزیده‌‌اند و بخش پایانی، ناظر به اهل تفریط و تقصیر است؛ چرا که نه حق را شناخته‌اند و نه اهل استقامت بوده‌اند؛ بنابراین، «صراط مستقیم» همان راه اعتدال و میانه‌گرایی است و کمال ایمانی را تنها می‌توان از راه اعتدال و میانه‌روی کسب کرد.
خداوند متعال همه‌ی خوبی‌ها را در اعتدال و میانه‌روی گذاشته و دین اسلام، ما را از افراط و تفریط باز داشته و راه اعتدال را مورد پسند قرار داده است و این واقعیت را در احادیث پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌توان دریافت. در کلیه‌ی اعمال و رفتار و زندگی پر برکت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز اعتدال به‌روشنی دیده می‌شود. ایشان هرگز در هیچ امری از اعتدال و میانه‌روی خارج نشدند.
سیره‌ی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در همه‌ی وجوه، سیره‌ای معتدل بود، و در حدیث صحیح آمده است: «عن أبي سعيد الخدري عن النبي صلى‌الله‌عليه‌وسلم: «الوسط العدل» جعلناكم أمة وسطا»؛ «وسط» [در آیه‌ی مذکور] به معنای میانه‌روی است.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حدیث دیگری چنین می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَبْعَثْنِى مُعَنِّتًا وَلاَ مُتَعَنِّتًا وَلَكِنْ بَعَثَنِى مُعَلِّمًا مُيَسِّرًا»؛ «خداوند من را نفرستاده که بر خود سخت‌گیری نمایم و یا دیگران را در تنگنا قرار دهم؛ بلکه من را به عنوان یک معلم آسان‌گیر فرستاده است».
در حدیث دیگری روایت شده است: «عن أنس رضی‌الله‌عنه أن نفراً من أصحاب النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم سألوا أزواج النبي صلی‌الله‌علیه‌وسلم عن عمله في السر. فقال بعضهم: لا أتزوج النساء. وقال بعضهم: لا آكل اللحم. وقال بعضهم: لا أنام على فراش. فحمدالله وأثنى عليه فقال: ما بال أقوام قالوا كذا وكذا؛ لكني أصلي وأنام وأصوم وأفطر وأتزوج النساء، فمن رغب عن سنتي فليس مني»؛ «چند نفر از اصحاب رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم خدمت ازواج مطهرات حاضر شده و از اعمال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در نهان، سؤال کردند [و بعد از اطلاع از آن (مثل اینکه آن را ناچیز دانستند) گفتند: «رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم گناهان اول و آخرش بخشیده شده است؛ ولی ما برای اینکه مشمول بخشش خداوند قرار گیریم احتیاج به عمل بیش‌تری داریم».] یکی از آنان گفت: «من روزه می‌گیرم و هیچ‌وقت آن را ترک نمی‌کنم». دومی گفت: «من شب‌زنده‌داری می‌کنم و خواب را بر خود حرام می‌نمایم». و سومی گفت: «من ازدواج را بر خود حرام می‌کنم». [سخنان آنان را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم رساندند] و پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌وسلم درباره‌ی خودش فرمود: «اما من روزه می‌گیرم و افطار می‌کنم، پاسی از شب را عبادت می‌کنم و بقیه‌ی آن را می‌خوابم و ازدواج را ترک نکرده‌ام، هرکس از سنت من روی بگرداند از من نیست».
در جای دیگری رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم به اصحابش می‌فرماید: «لا تطروني كما أطرت النصارى ابن مريم؛ فإنما أنا عبده فقولوا عبدالله ورسوله»؛ «در مورد من همانگونه که مسیحیت در مورد عیسی پسر مریم انجام دادند افراط نکنید؛ چون من تنها بنده‌ی خدا هستم پس بگویید: بنده‌ی خدا و رسولش».
و همچنین رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در همه‌ی کارها رعایت اعتدال را به‌عنوان بهترین گزینه، نیکو شمرده و فرموده است: «خیر الأمور أوسطها»؛ «بهترین امور، معتدل‌ترین آن است».
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «یسّروا و لاتعسّرا وبشّرا ولاتنفّرا وتطاوعا ولاتختلفا»؛ «آسان گیرید و سخت نگیرید، بشارت دهید و نفرت ایجاد نکنید با یکدیگر هماهنگ باشید اختلاف نورزید».
در حدیث دیگری می‌فرماید: «وَإِيَّاكُمْ وَالْغُلُوَّ فِي الدِّينِ فَإِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ الْغُلُوُّ فِي الدِّينِ»؛ ترجمه: «مبادا در دین غلو و زیاده‌روی کنید؛ زیرا کسانی‌که پیش از شما هلاک شده‌اند، فقط به سبب افراط‌گرایی در دین بوده است».
پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به «اعتدال» در هر چيز سفارش نموده است، جایی كه می‌فرماید: «القَصْدَ القَصْدَ، تبلغوا»؛ «ميانه‌روی ميانه‌روی، تا برسيد، (در انجام اعمال‌تان ميانه‌روی پیشه كنید تا به چیزی كه می‌خواهید به‌بهترين‌وجه دست یابید)».
مفهوم آیات و احادیث مذکور به ما می‌آموزد که شایسته نیست در دین الله، چه در امور اجتماعی و چه در اعمال خصوصی خویش، افراط ورزید؛ بلکه باید خویشتن را به خصوصیات قرآنی امت وسط آراسته نمود، همانگونه که خداوند حکیم ما را به آن امر نموده و مورد سفارش رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در سنّت صحیح نبوی است.
By محمد فاتح