اگر نظر گذرایی به تعالیم قرآن و سنّت داشته باشیم، به‌درستی درخواهیم یافت که از دین اسلام و مسلمانان، به عنوان دین اعتدال و «امت وسط» یاد شده است. این امر اهمیت اعتدال و میانه‌روی را در تمامی جوانب جامعۀ اسلامی به منصۀ ظهور می‌رساند؛ زیرا سِرشت اسلام در تمامی امور و شئون زندگی، قانون و شیوه‌ها، میانه‌روی است و هیچ محدودیت زمانی و مکانی ندارد؛ بلکه در فکر، اعتقاد، عبادت، پارسایی، اخلاق، رفتار و سلوک، معاملات، سیاست و…، فقط «اعتدال» است که مسیر درست را از نادرست جدا می‌کند و بین صحیح و غلط مرز می‌گذارد؛ به‌گونه‌ای که میانه‌روی، یکی از ویژگی‌های عام و فراگیر اسلام و یکی از نشانه‌ها و آرمان‌های ویژه‌ی آن می‌باشد.
در این بحث در صدد آنیم تا پیرامون میانه‌روی و اعتدال از منظر قرآن و سنّت نبوی به اختصار بحث نماییم و در ضمن بیان معنای لغوی و اصطلاحی و مفهوم آن، به استناد از آیات قرآن و احادیث رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم اهمیت و ارزش و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی را بررسی و کنکاش نماییم، تا نقش اعتدال‌گرایی در رسیدن به کمالات انسانی و شکوفایی تمدن اسلامی آشکار گردد.
کلیدواژگان: امت وسط، اعتدال، میانه‌روی، عدل، افراط و تفریط.
مقدمه
بی‌گمان، دین مقدس اسلام از همان لحظات آغازین طلوعش همه‌ی ملت‌ها و اقوام را به‌سوی اعتدال و میانه‌روی دعوت داده است. از منظر این دین الهی، تنها راه نجات از گودال‌های افراط و تفریط، اعتدال است. با بررسی تعالیم والای وحی و رهنمایی‌های شریعت اسلامی به‌خوبی به این حقیقت دست میابیم که اسلام، نظام عالم را به عنوان نظامی اعتدالی معرفی نموده و انسان را در تمامی ابعاد و عرصه‌های زندگی، به میانه‌روی و اعتدال فراخوانده است. در هر کاری و هر خصلتی افراط و تفریط را مذمت و محکوم کرده و اعتدال و میانه روی را در تمام امور زندگی مفید دانسته و پسندیده است. براین‌اساس، می‌توان مدّعی بود که دین اسلام به‌عنوان کامل‌ترین و ساده‌ترین برنامه و راهنمای زیستن، دینی معتدل است و از همین جهت از آن به نام «دین حنیف» یاد شده است.
از نظر دین اسلام، انسان کامل، معتدل‌ترین شخصیت در همه‌ی حوزه‌ها است و داشتن روحیه‌ای معتدل و میانه‌رو در امور دنیوی و اخروی، مقبول و مطلوب شریعت اسلام بوده و حتا در مسایل اجتماعی و سیاسی هم تندروی و کُندروی بازتاب‌های منفی به‌همراه داشته و گاهی مشکل‌ساز می‌شود. بدون تردید می‌توان ریشه‌ی بسیاری از انحرافات فردی و اجتماعی را در عدم رعایت اصل «اعتدال» جُست؛ چه مشکلاتی که انسان در رابطه با خود پیدا می‌کند و توانایی حل آن‌ها را ندارد و چه مشکلاتی که در خانواده و روابط خانوادگی ایجاد شده و چه مشکلاتی که در جوامع به سبب عدم رعایت این اصل ظهور می‌کند.
هرکسی‌که تعالیم هدایت‌بخش اسلام را راهنما و برنامه‌ی زندگی خویش قرار دهد، زندگی معتدلی خواهد داشت و از نظر شخصیتی نیز به تعادل همه‌جانبه خواهد رسید. هنگامی که اعتدال و میانه‌روی در نفس و درون کسی شکل بگیرد و در شاکله‌ی وجودی او نهادینه شود، در همه‌ی امور زندگی این رویه را حفظ خواهد کرد و مبتلای افراط و تفریط نخواهد شد؛ بنابراین، رعایت این اصل برای رسیدن به کمال مطلوب، ضروری است؛ زیرا که پیمودن راه تکامل و دست‌یابی به هدف نهایی، در گرو رعایت «اعتدال» در همه‌ی زمینه‌های زندگی است.
By محمد فاتح