نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم (بخش نوزدهم)
ولادت غیرطبیعی
یکی از مباحث تخصصی که طبیبان مسلمان به آن پرداخته‌اند و برایش راه‌حل‌هایی ارائه کرده‌اند، موضوع ولادت‌های غیرطبیعی زنان است. زمانی‌که زنی به حاملگی مبتلا شود، اما به‌صورت عادی وضع حمل نکند و جنین به‌شکلی غیرمعمول، مانند برعکس یا وارونه، متولد شود، اطبای اسلامی روش‌های گوناگونی را برای درمان این حالت ذکر کرده‌اند.
امام زهراوی در این‌باره می‌نویسد: «یکی از انواع ولادت‌های غیرطبیعی این است که جنین از طرف پاهای خود خارج شود. در این صورت، لازم است جنین چرخانده شود. یا اگر جنین به‌صورت عرضی قرار گرفته باشد یا به یکی از دست‌هایش تکیه زده باشد، باید وضعیت دست‌های او اصلاح شود و جنین به شکل عادی و طبیعی قرار گیرد. هم‌چنین، در مورد تولد دوگانه یا چندگانه نیز باید همین موارد مدنظر قرار گیرد.»[1]
در زمینۀ بازگرداندن دست یا پای جنینی که از رحم بیرون آمده است، امام زهراوی وسیله‌ای ابداع کرد که با استفاده از آن، دست یا پای جنین را به داخل رحم بازمی‌گرداند. این وسیله که «مدفع» (به‌معنای دفع‌کننده) نامیده می‌شد، در کتب طبی یونانیان ذکر نشده بود.[2]
ولادت‌های دشوار
یکی دیگر از مباحثی که طبیبان مسلمان به آن پرداخته‌اند، ولادت‌های دشوار است. گاه زنان حامله به وضعیتی دچار می‌شوند که زایمان‌شان بسیار دشوار می‌گردد و نمی‌توانند به‌آسانی جنین خود را به دنیا بیاورند. امام بلدی، یکی از اطبای برجستۀ اسلامی، اسباب و عوامل مؤثر در دشواری ولادت را با دقت علمی بالا بررسی کرده و آن‌ها را در دو بخش اصلی تقسیم‌بندی کرده است:
عوامل مربوط به زن حامله:
-
چاق‌بودن زن؛
-
کوچک‌بودن رحم؛
-
وجود ورم یا برآمدگی در رحم یا سایر اعضا؛
-
ابتلا به بیماری‌های دیگر؛
-
نداشتن سابقۀ زایمان (نوبت اول)؛
-
ترس یا بزدلی هنگام زایمان؛
-
زایمان پیش از موعد؛
-
ضعف طبیعی رحم؛
-
ولادت زودهنگام (پیش از موعد مقرر).
عوامل مربوط به جنین:
-
بزرگ‌بودن یا کوچک‌بودن بیش از حد جنین (به‌ویژه در زایمان اول)؛
-
بزرگ‌بودن سر جنین؛
-
ناهنجاری‌های خلقتی، مانند داشتن دو سر؛
-
مرگ جنین پیش از زایمان و به دنیا آمدن آن در این حالت؛
-
ضعف جنین و ناتوانی او در حرکت؛
-
زیادبودن تعداد جنین‌ها.
حالت‌های خاص جنین در هنگام تولد
برخی از حالت‌های غیرطبیعی جنین در هنگام تولد که ممکن است باعث دشواری زایمان شوند، عبارت‌اند از:
-
خروج جنین از رحم به‌صورت برعکس، به‌طوری که دست‌هایش بر روی ران‌هایش قرار داشته باشد و سر او به‌سمت رحم حرکت نکند؛
-
خروج دو پای جنین از رحم در ابتدای زایمان، بدون تمایل به دو طرف یا بروز سایر اشکال خروج غیرعادی.
امام بلدی، پس از ذکر تمام این موارد، روش‌های معالجه و درمان ولادت‌های دشوار را با جزئیات دقیق و متناسب با هر حالت ارائه داده است. وی با رویکردی علمی و کاربردی، تلاش کرده تا برای هر مشکل راه‌حلی شایسته و عملی بیان کند.[3]
آرای طبیبان مسلمان در مورد ابزار جلوگیری از حاملگی
اطبای مسلمان در زمینۀ وسایل و ابزار جلوگیری از بارداری نیز آرا و نظریات متنوعی ارائه کرده‌اند. آنان برای هر یک از زن و مرد، روش‌ها و ابزار مفید و متعددی را توصیه و تجویز کرده‌اند. در این میان، برخی از روش‌های مهمی که اطبای مسلمان برای جلوگیری از حاملگی مطرح کرده‌اند، عبارت‌اند از:
-
عزل: این روش یکی از معروف‌ترین شیوه‌های جلوگیری از بارداری است که علمای اسلامی آن را با رعایت رضایت زن، جایز دانسته‌اند. امام نووی، ابن ازرق و بسیاری از فقها و اطبا این روش را در آثار خود ذکر کرده‌اند. البته طب مدرن امروزی، پیامدها و آثار روانی مختلفی را برای این شیوه برشمرده است.
-
تجویز دارو: اطبای اسلامی داروها و گیاهان متعددی را برای جلوگیری از بارداری معرفی کرده‌اند که برای زن و مرد قابل استفاده و مفید بوده‌اند. از جمله این مواد می‌توان به فضلۀ فیل، فلفل، سیاه‌دانه، کرنب، عصارۀ نعناع، روغن گلابی تلخ، اسفناج، کافور، گیاه سقمونیا، خبث الحدید و قطران اشاره کرد. امروزه نیز عصارۀ برخی از این گیاهان یا فرآورده‌های مشابه آن‌ها هم‌چنان برای این منظور کاربرد دارند.
-
ابزار داخلی رحم: ایدۀ استفاده از ابزاری برای جلوگیری از بارداری که امروزه به‌نام «آی‌یو‌دی» مشهور است، در واقع ابداعی نوین نیست. طبیبان مسلمان اشاره کرده‌اند که عرب‌های اولیه از این روش استفاده می‌کردند؛ آن‌ها برای جلوگیری از باردارشدن شتران در هنگام سفر، سنگی را در رحم آن‌ها قرار می‌دادند.
-
روش‌های مختص مردان: برای مردان نیز طبیبان توصیه می‌کردند که پیش از مقاربت، آلت تناسلی خود را با موادی مانند روغن قطران، عصارۀ پیاز، عصارۀ کاهو یا عصارۀ بلسان چرب کنند که این اقدام می‌توانست از حاملگی زن جلوگیری کند.[4]
بررسی عقامت زوجین
یکی دیگر از موضوعات مهمی که اطبای اسلامی در ارتباط با نظام خانواده به آن پرداخته‌اند، مسئلۀ عقامت و ناباروری زوجین است. این موضوع را آنان از دو محور اساسی بررسی کرده‌اند:
-
عقیم‌بودن مردان: در این مورد، بسیاری از اطبای اسلامی به تفصیل بحث کرده‌اند و علل و عوامل گوناگونی را که باعث ناباروری مردان می‌شود، بیان کرده‌اند. از جمله این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
وجود غده‌ها در بیضه‌ها؛
-
ناتوانی بیضه‌ها در تولید اسپرم؛
-
آسیب‌های وارده به بیضه‌ها بر اثر ضربه یا التهابات؛
-
افزایش حرارت بدن که به‌علت پوشیدن لباس‌های تنگ یا انجام مشاغلی که مستلزم نشستن مداوم هستند، رخ می‌دهد؛
-
بیماری‌های مزمن؛
-
مشکلات مربوط به عمل جماع یا ناهنجاری‌های موجود در آلت تناسلی.
-
عقیم‌بودن زنان: در مورد زنان نیز اطبای اسلامی اسباب و عوامل مختلفی را که باعث ناباروری می‌شود، شناسایی کرده‌اند. این عوامل عبارت‌اند از:
-
مشکلات در تخمک‌گذاری؛
-
اختلال در لوله‌های فالوپ؛
-
نارسایی در دهانۀ رحم؛
-
نواقص و بیماری‌های رحم، مانند ورم‌ها، گوشت‌های اضافی یا چسبندگی دیواره‌های رحم.
