نویسنده: ابورائف
طب اطفال و کودکان
یکی از زمینه‌هایی که مسلمانان در آن به تخصص دست یافتند و راهکارها و پیشنهادهای ارزنده‌ای ارائه کردند، طب اطفال و کودکان بود. در این حوزه، با درنظرگیری وضعیت‌های مختلف زنان در دوران بارداری، ویژگی‌های جنین، بیماری‌های مرتبط با آن‌ها و سایر موضوعات مرتبط با طب اطفال، توانستند نوآوری‌ها و دستاوردهای مهمی را به جامعه عرضه کنند.
دکتر راغب سرجانی در این باره می‌نویسد: «شکی نیست که مسلمانان توجه ویژه‌ای به این بخش از طب داشته‌اند، به‌گونه‌ای که برخی از آنان تألیفاتی اختصاصی در این زمینه انجام داده‌اند. برخی نیز به‌طور ویژه به علم جنین‌شناسی و بیماری‌های ژنتیکی پرداخته‌اند. هم‌چنین گروهی از اطبای مسلمان دربارهٔ کودکانی که زودتر از موعد (هفت‌ماهه) به دنیا می‌آیند و چگونگی مراقبت از آنان کتاب نوشته‌اند. علاوه بر این، در مورد موضوعاتی مانند شیردهی و ویژگی‌های زن شیرده نیز مباحثی جامع ارائه کرده‌اند.»
مسلمانان توجه خاصی به مراحل مختلف رشد جنین داشتند. تقسیم‌بندی آنان دربارهٔ این مراحل تفاوت چندانی با مباحث علمی امروز ندارد. طبیبان مسلمان مراحل رشد جنین در رحم و نحوهٔ مراقبت از او پس از تولد را با دقت بررسی کرده‌اند. هم‌چنین در موضوع شیردهی، به بررسی کامل ویژگی‌های زن شیرده، کیفیت شیر او و رژیم غذایی مناسب برای تولید شیری مغذی و سالم پرداخته‌اند.
در مورد بیماری‌هایی که کودکان را مبتلا می‌کند، از جمله اسهال، تنگی نفس (آسم)، شب‌ادراری، تشنج، انحراف چشمی، زخم‌ها، آبسه‌ها، تب، و بیماری‌های گوش و چشم، بررسی‌های گسترده‌ای انجام شده است.
تألیفات در حوزهٔ طب کودکان
بسیاری از اطبای مسلمان در زمینهٔ طب کودکان تألیفات ارزنده‌ای داشته‌اند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
-
کتاب «رسالة فی أمراض الأطفال و العنایة بهم»
این کتاب از تألیفات امام رازی است و یکی از نخستین آثار در زمینهٔ بیماری‌های کودکان محسوب می‌شود. امام رازی در این کتاب نظرات خود را دربارهٔ طب کودکان با رویکردی نوآورانه و متفاوت از پزشکان پیشین یونانی و عرب ارائه کرده است. این اثر به‌صورت عمومی به بیماری‌های کودکان پرداخته و برخلاف دیگر مؤلفین، آن‌ها را براساس سن کودکان تقسیم‌بندی نکرده است.
این کتاب شامل بیست‌وچهار باب است که به شرح زیر می‌باشد:
باب اول: بیماری‌های پوستی کودکان، مانند پیسی؛ باب دوم: کچلی کودکان؛ باب سوم: بزرگ‌بودن سر کودکان؛ باب چهارم: بادکردگی شکم کودک؛ باب پنجم: عطسهٔ کودکان؛ باب ششم: شب‌بیداری کودکان؛ باب هفتم: بیهوشی کودکان؛ باب هشتم: بیماری مشهور به «أم‌الصبیان» (مادر کودکان)؛ باب نهم: جاری‌شدن چرک از گوش کودکان؛ باب دهم: جاری‌شدن سم از گوش کودک؛ باب یازدهم: بیماری‌های چشم کودکان؛ باب دوازدهم: انحراف چشمی در کودکان؛ باب سیزدهم: بیماری‌های دندان کودکان؛ باب چهاردهم: زخم‌های دهان کودکان؛ باب پانزدهم: استفراغ کودکان؛ باب شانزدهم: اسهال کودکان؛ باب هفدهم: اصول نگهداری از کودکان؛ باب هجدهم: خمیازه‌کشیدن کودکان؛ باب نوزدهم: خارش بدن کودکان و بادکردگی آن؛ باب بیستم: انگل‌های کودکان؛ باب بیست‌ویکم: ظاهرشدن ناف در کودکان؛ باب بیست‌ودوم: فتق یا بیرون‌زدگی رودهٔ کودکان؛ باب بیست‌وسوم: سنگ مثانهٔ کودکان و باب بیست‌وچهارم: شل‌بودن کودکان و ناتوانی آن‌ها در راه‌رفتن.
این کتاب یکی از منابع برجستهٔ علمی در حوزهٔ طب کودکان است و تأثیرات گسترده‌ای در پیشرفت این علم داشته است.
امام رازی در کتاب خود، کشفیات و نوآوری‌های بی‌شماری را در زمینهٔ طب کودکان ارائه کرده است و با استفاده از تجربیات ارزشمند خود، بسیاری از بیماری‌های کودکان را شناسایی و درمان کرده است.
-
کتاب «المولودین» اثر حنین بن اسحاق
این کتاب به روش پرسش و پاسخ نگاشته شده است و بر کتاب بقراط دربارهٔ کودکانی که در ماه هشتم به دنیا می‌آیند تکیه دارد. مؤلف در این کتاب تلاش کرده است تا علت زنده‌نماندن نوزادان هشت‌ماهه را به‌صورت منطقی بیان کند. اگرچه نظریات او با یافته‌ها و اکتشافات علمی امروز تأیید نمی‌شود، اما این اثر از منظر تاریخی اهمیت ویژه‌ای دارد.
-
المعالجات البقراطیة اثر احمد بن محمد طبری
این تألیف توسط طبیب برجستهٔ اسلامی، احمد بن محمد طبری، نگاشته شده و شامل بخش‌های متعددی از طب است. یکی از بخش‌های مهم این کتاب به طب اطفال اختصاص یافته است.
-
پیشگامی در طب اطفال: این اثر یکی از نخستین تألیفاتی است که توسط پزشکان مسلمان به زبان عربی نگاشته شده است. با اینکه طبری پس از امام رازی به تألیف پرداخته، اما او در گردآوری و ارائهٔ مطالب کاملاً مستقل عمل کرده و از رازی تقلید نکرده است.
-
نگرش نوآورانه: طبری در مقدمهٔ کتاب تأکید کرده است که پیش از او، هیچ‌کس به‌صورت دقیق و جامع به بیماری‌های کودکان نپرداخته است. او هم‌چنین نظریهٔ پزشکانی را که طب اطفال را بخش کوچکی از علم پزشکی می‌دانستند، رد کرده است.
این کتاب شامل شصت باب است و موضوعات متعددی را پوشش داده است؛ از جمله: بیماری‌های پوستی کودکان؛ بیهوشی کودکان؛ بیماری‌های وراثتی؛ بیماری‌های گوش، چشم و بینی؛ دلایل گریهٔ کودکان؛ خروپف کودکان؛ بیماری‌های معده و دلایل امتناع کودک از شیرخوردن.
آثار متعددی در این زمینه تألیف شده‌اند که به برخی از آن‌ها می‌توان اشاره کرد:
-
سیاسة الصبیان وتدبیرهم از ابن الجزار قیروانی؛
-
جوامع کتاب جالینوس فی المولودین لسبعة أشهر از ثابت بن قره المولود لسبعة أشهر از حنین بن اسحاق.
مباحث مهم در طب اطفال و کودکان
در علم طب اطفال، برخی از موضوعات اساسی به‌طور ویژه مورد بررسی قرار گرفته‌اند، از جمله:
-
رشد و پرورش جنین در شکم مادر: مراحل رشد جنین، توجه به کودکان نارس (هفت‌ماهه و هشت‌ماهه) و نحوهٔ مراقبت از آن‌ها.
-
رسیدگی به نوزاد تازه‌متولدشده: شامل اقداماتی مانند بریدن ناف، غسل و پاک‌سازی، ریختن قطره در چشم، پاک کردن بینی و قرار دادن نوزاد در محیطی با دمای معتدل.
-
موضوع شیردهی: بررسی انواع شیر مادر و تغذیهٔ مناسب برای افزایش کیفیت و کمیت آن.
زمان مناسب برای شیردهی و مواردی که شیردهی باید متوقف شود تا از ابتلای کودک به بیماری جلوگیری شود.
-
مدت و زمان مناسب برای جدا کردن کودک از شیر: در این مباحث به عواملی مانند فصل مناسب و تأثیر آن بر رشد و سلامت کودک پرداخته شده است.
-
رشد و پیشرفت در زمینهٔ نشستن و راه‌رفتن: پزشکان مسلمان توصیه‌هایی دربارهٔ تمرین‌ها و مراقبت‌هایی برای کمک به رشد فیزیکی کودک ارائه کرده‌اند.
