سوسیالیزم (بخش هفتم و پایانی)

نویسنده: دکتور فضل احمد احمدی

سوسیالیزم دولتی

در پی انقلاب بلشویکی سال (1917م)، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی نخستین جامعه‌ای شد که آشکارا الگوی سوسیالیستی سازمان اقتصادی را پذیرفت و این الگو تا زمان به اصطلاح «انقلاب دوم» استالین به‌طور کامل شکل نگرفته بود و طی این مدت، جنبه‌های سازمان بازار؛ هم‌چنان  مبتنی بر «سیاست جدید اقتصادی لنین» بود که در دهه‌ی (1920م) تدوین شده بود؛ بنابراین، الگویی را که پس از جنگ جهانی دوم به اروپای شرقی صادر شد و تحت سلطه‌ی کمونیسم ارتدوکس بر آن حاکم بود، می‌توان استالینیزم اقتصادی خواند و این نظام بر پایه‌ی جمعی کردن دولت قرار داشت و همه منابع اقتصادی را زیر کنترل و نظارت دستگاه حزب دولت درآورد.[1]

سوسیالیزم بازار

برای جایگزینی الگوی اقتصادی بسیار متمرکز شوروی، کوشش‌هایی در راه سازگار کردن اصول سوسیالیزم با دینامیک‌های رقابت بازار صورت گرفته است و این الگو در پی اختلاف بین تیتو، رئیس جمهور یوگسلاوی و استالین در سال (1949م) در یوگسلاوی به مرحله‌ی عمل گذاشته شد، در مجارستان هم پس از آن‌که اتحاد شوروی، شورش سیاسی سال (1956م) را سرکوب کرد همین الگو اِعمال شد.

جذابیت سوسیالیزم بازار این است که به نظر می‌رسد بسیاری از جدی‌ترین کمبودهای برنامه‌ریزی مرکزی را جبران می‌کند، محیط بازار نه تنها کارایی و پاسخ‌گویی در برابر مصرف‌کننده را تضمین می‌کند؛ بلکه مانع از خطرهای قدرت بروکراتیک نیز می‌شود؛ اما این بدان معنا نیست که بازار سوسیالیستی درکل برنامه‌ریزی نشده و بی مقررات یا بدون کنترول است؛ بلکه در این زمینه قواعد و مقررات معین و مشخصی وجود دارد که از آن‌ها بهره‌ی وافری برده می‌شود.[2]

نتیجه‌گیری

در پایان می‌توان به چند نکته به عنوان جمع‌بندی موضوع اشاره کرد، نخست: این‌که اصطلاح سوسیالیزم (socialism)؛ (جامعه باوری)، از واژه‌ی فرانسوی «سوسیال» به معنای اجتماعی اخذ شده است و مهم‌ترین عنصر مشترک نظریه‌های سوسیالیستی تکیه بر برتری جامعه و اصالت بخشیدن سود همگانی بر فرد و سود فردی است.

دوم: از لحاظ تاریخی مفهوم سوسیالیزم به قرن‌های قبل و حتی به آثار افلاطون بر می‌گردد؛ اما این آموزه به‌گونه‌ی دقیق در قرون اخیر استفاده شد و تقربیاً یکی از اندیشه‌های معاصر در زمینه‌ی باورهای سیاسی تلقی می‌شود.

سوم: این‌که با به میان آمدن سنت اصلاح‌طلبانه‌ی سوسیالیزم که ادغام تدریجی طبقات کارگر در جامعه‌ی سرمایه‌داری را از راه بهبود بخشیدن به شرایط کار و دست‌مزدها و رشد اتحادیه‌های کارگری و حزب‌های سیاسی کارگری مطرح می‌کرد، این شاخه از سوسیالیزم، امکان‌گذار مسالمت آمیز، گام به گام و قانونی به سمت سوسیالیزم را از راه پذیرش «راه پارلمانی» اعلام کرد و امروزه این شاخه‌ی اساسی «سوسیالیزم» به عنوان نماینده‌ی مدرنیته سوسیالیزم دانسته می‌شود.

چهارم: این‌که سوسیالیزم دارای چند عنصر اساسی است که با اجتماع این عناصر آموزه‌ی سوسیالیزم کامل می‌شود و این عناصر که بیشتر مربوط به جامعه و اجتماع می‌شود، نظم خاصی را ترتیب می‌دهد و عبارتند از اجتماع، برابری اجتماعی، برادری، طبقه‌ی اجتماعی، نیاز، مالکیت اشتراکی.

سرانجام این‌که، اگرچه مجموعه‌ی آثار سوسیالیستی پر از الگوهای اقتصادی است؛ اما پرنفوذ‌ترین این الگوها در چارچوب اندیشه‌های مارکسیستی پرورده شده‌اند و چیزی که در همه‌ی آن‌ها وجود دارد، این باور است که شکلی از برنامه‌ریزی اقتصادی باید و می‌تواند جای سازوکار بازار را بگیرد، با این حال، سوسیالیزم دولتی و سوسیالیزم بازار از عمده‌ترین نمونه‌های سوسیالیزم می‌باشد.

منابع و مآخذ

1. اسدی و آقامحمدی، مجید و داوود، 1401. «مطالعه تطبیقی اندیشه نظامی سوسیالیسم و فاشیسم (از منظر اندیشمندان دو مکتب)»، فصلنامۀ مطالعات دفاعی استراتژیک، سال بیست و یکم، شمارۀ 92، تابستان 1402، صفحات 117 تا 138.

2. بشیریه، حسین. 1392. آموزش دانش سیاسیی؛ مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی، چاپ دهم، تهران- ایران، انتشارات نگاه معاصر.

3. دریپر، هال، 2020، دو تعریف از سوسیالیزم، ترجمه: وحید ولی‌زاده، انتشارات آزاد.

4. دوورژه، موریس، 1389. اصول علم سیاست، ترجمه ابوالفضل قاضی، چاپ نهم، تهران- ایران، انتشارات امیر کبیر.

5. شیرزادی و دیگران، رضا، شهره شهریاری و حسین علی نوذری، 1399. «دولت و جامعه در فلسفه سیاسی کارل مارکس»، فصلنامۀ علمی جامعه شناسی سیاسی ایران، سال سوم، شمارۀ دوم، تابستان 1399، صفحات 1237 تا 1259.

6. صلاحی، ملک یحیی، 1390. اندیشه‌های سیاسی غرب در قرن بیستم، چاپ پنجم، تهران- ایران، نشر قومس.

7. قادری، حاتم،1390. اندیشه‌های سیاسی در قرن بیستم، چاپ دوازدهم، تهران- ایران، انتشارات سمت.

8. لکاف، سنفورد ای،1385، «سوسیالیسم»، کتاب فرهنگ اندیشه‌های سیاسی، ترجمه: خشایار دیهیمی، چاپ اول، تهران- ایران، نشر نی.

9. ملکی، خلیل، 1357. تاریخ سوسیالیسم، چاپ دوم، تهران- ایران، انتشارات رواق، با همکاری انتشارات جنبش.

10. ملی باند، رالف، 1380 «سوسیالیسم در عصر تردید»، صفحات 77 تا 101، در کتاب آینده سوسیالیسم (مجموعه مقالات)، ترجمه: ناصر زرافشان، چاپ اول، تهران- ایران، نشر آگه.

11. وبر، ماکس، 1393. سوسیالیسم، ترجمه: حسام حسین زاده، چاپ اول، تهران- ایران، انشتارات کتاب فردا.

12. هیوود، اندرو، 1389. سیاست، ترجمه: عبدالرحمن عالم، چاپ دوم، تهران- ایران، نشر نی.

[1]. هیوود، 1389: 272.

[2]. هیوود، 1389: 274.

بخش قبلی | پایان