امر بالمعروف و نهي عن المنكر؛ فریضه‌ای که ملحدان از آن هراس دارند
بخش چهارم
پاسخ به برخی شبهات دربارهٔ امر به معروف و نهی از منكر
شبههٔ دوم
برخی می‌گویند: «از آیات قرآن استفاده می‌شود که ما وظیفه داریم تنها به فکر خود بوده و درصدد تهذیب نفس خودمان باشیم و نسبت به گمراهی دیگران وظیفه‌ای نداریم؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: “یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُم مَن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ…” [مائده: ۱۰۵] ترجمه: «ای اهل ایمان، (ایمان) خود را محکم نگه دارید؛ اگر شما به راه هدایت باشید، آنکه گمراه شده است زیانی (از کفر او) به شما نخواهد رسید»
پاسخ این شبهه
۱. مفهوم ظاهری را که مخالفان از این آیه فهمیده‌اند با نصوص وجوب امر به معروف و نهی از منکر مخالفت دارد؛ لذا باید آیه را از ظهور آن منصرف ساخت تا با آیه‌های دیگر منافات نداشته باشد.
۲. خداوند متعال در این آیه نرسیدن ضرر به سبب گمراهی دیگران را مشروط به هدایت انسان کرده است و می‌دانیم که انسان به هدایت کامل نمی‌رسد؛ مگر در صورتی که به تمام وظایف و تکالیفش که از آن جمله امر به معروف و نهی از منکر است، عمل کرده باشد.
۳. جملهٔ «عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ» که در آیه آمده، دلالت بر اهتمام به امر به معروف و نهی از منکر دارد؛ زیرا از موارد اهتمام به خود، اهمیت‌دادن به وظایف شرعی است که یکی از آن‌ها امر به معروف و نهی از منکر است. قاضی بیضاوی می‌گوید: «شأن نزول آیه آنجایی است که مؤمنان بر کفر کافران بعد از دعوت به اسلام حسرت می‌خورده و آرزوی ایمان آنان را داشتند.» از سعیدبن مسیب در تفسیر آیهٔ فوق نقل شده که می‌گفت: «إذا أمرت بالمعروف ونهیت عن المنکر، لا یضرّک من ضلّ اذا اهتدیت» «هرگاه که امر به معروف و نهی از منکر نمودی و از این طریق هدایت یافتی، گمراهی شخص گمراه به تو ضرری نمی‌رساند.»
شبههٔ سوم
برخی می‌گویند: «چون ما خودمان معروف را به تمامه انجام نداده و از منکر اجتناب نمی‌کنیم؛ لذا بر ما لازم است که به تربیت خود همت کرده و کاری به مردم با امر به معروف و نهی از منکر نداشته باشیم، به‌خصوص آنکه خداوند متعال افرادی را که با فراموش کردن خود، دیگران را نصیحت می‌کنند مذمت کرده است؛ آنجا که می‌فرماید: “یاأَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لَا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا ما لَا تَفْعَلُونَ” [صف: ۲-۳] ترجمه: «ای کسانی که (به زبان) ایمان آورده‌اید، چرا چیزی به زبان می‌گویید که (در مقام عمل) انجام نمی‌دهید؟! (بترسید از) اینکه سخنی بگویید و به آن عمل نکنید! بسیار موجب خشم و غضب الله است.» و نیز می‌فرماید: “أَتَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ” [بقره: ۴۴] ترجمه: «چگونه شما مردم را به نیکوکاری دستور می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید و حال آنکه کتاب الله را می‌خوانید، چرا (در آن) تعقّل نمی‌کنید (تا گفتار نیک را به مقام کردار آرید؟»
پاسخ این شبهه
۱. این آیه‌ها درصدد مذمت کسی نیست که امر به معروف و نهی از منکر را انجام می‌دهد؛ بلکه کسی را مذمت می‌کند که معروف را ترک کرده و منکر را انجام می‌دهد. به عبارت دیگر، این آیه کسی را مذمت می‌کند که خودش را فراموش کرده و مطابق گفتارش عمل نمی‌کند.
۲. هر مکلفی دو تکلیف دارد: یکی عمل به معروف و ترک منکر و دیگری امر به معروف و نهی از منکر و ترک یکی از دو واجب توجیه‌کنندهٔ ترک واجب دیگر نیست.
۳. شکی نیست که دعوت کامل با عمل به معروف و ترک منکر در نفوس مردم تأثیر بیشتر دارد، ولی دعوت غیر کامل هم بی‌تأثیر نخواهد بود. آری، نباید به گونه‌ای باشد که خودش اصلاً عامل به معروف نباشد و فقط امر و نهی کند.
شبههٔ چهارم
برخی می‌گویند: امر به معروف و نهی از منکر انجام ندهید؛ زیرا فتنه و درگیری ایجاد می‌کند.
پاسخ این شبهه
۱. موارد امر به معروف و نهی از منکر فرق می‌کند؛ در برخی از موارد باید مردم را بیدار نمود، گرچه خوف فتنه و ایجاد تشنج و درگیری باشد. اینها در مواردی است که مصلحت اهم در میان باشد.
۲. از بس که امر به معروف و نهی از منکر انجام نگرفته است، این سنت برداشته شده و برخی می‌ترسند تا به آن عمل نمایند، درحالی‌که اگر این تکلیف عمومی شود، کسی جرئت تعرض به عموم مردم پیدا نمی‌کند.
۳. اگر با احترام و دقت و… باشد هیچ احتمال خطری هم نیست.
شبههٔ پنجم
بهتر نیست به عقاید همدیگر احترام بگذاریم؟ مگر افراد گناهکار مثل آمران به معروف و ناهیان از منکر کسی را امر و نهی می‌کنند؟
پاسخ این شبهه
۱. به عقاید باطل نباید احترام گذاشت.
۲. بله، متأسفانه بعضی از گناهکاران دیگران را به ترک واجبات و انجام منکرات دعوت می‌کنند.
شبههٔ ششم
اگر امر به معروف و نهی از منکر واجب است، پس چرا با بعضی از ضرب‌المثل‌ها در تعارض است؟ ضرب‌المثل‌هایی مانند «عیسی به دین خود موسی به دین خود» یا «رطب خورده منع رطب کی کند» یا «کسی را داخل قبر کسی دیگر نمی‌گذارند» یا «با یک گل بهار نمی‌شود» یا «کار پاکان را قیاس از خود مگیر» و…
پاسخ این شبهه
طی تحقیقات به عمل آمده، این ضرب‌المثل‌ها ساختهٔ دولت‌های استعماری است.
اینها تنها تعداد معدودی از شبهات مربوط به این دو واجب می‌باشند که به حضورتان تقدیم گردید.
