نویسنده: دوکتور نورمحمد محبی
قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان
بخش چهل‌ونهم
عظمت نظام گردش خون در آیات الهی
یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های عظمت خداوند متعال در جهان و در درون انسان، نظام پیچیده و شگفت‌انگیز گردش خون است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: “وَفِی أَنفُسِكُم أَفَلَا تُبصِرُونَ” ترجمه: «و نیز در وجودتان (نشانههایی است) آیا نمیبینید؟»
این آیه انسان را به تأمل و دیدن نظام‌های دقیق و هماهنگ در بدن خود دعوت می‌کند که بزرگ‌ترین آن‌ها نظام گردش خون است. این نظام که به «جهاز الدوران» مشهور است، مسئول انتقال مایعات حیاتی و تغذیۀ سلول‌هاست و از اعجازهای خلقت خداوند متعال در بدن انسان به شمار می‌رود.
تعریف و اهمیت دستگاه گردش خون
جهاز الدوران (دستگاه گردش خون) در بدن انسان وظیفۀ انتقال خون غنی از مواد غذایی و اکسیجن را به همۀ سلول‌ها برعهده دارد. هر موجود زنده برای حفظ حیات و فعالیت‌های خود به مواد غذایی نیازمند است. دستگاه هاضمه، غذا را از محیط خارجی به داخل بدن منتقل و هضم می‌کند؛ اما انتقال مواد مغذی هضم‌شده به تک‌تک سلول‌ها به عهدۀ دستگاه گردش خون است.
در موجودات پیچیده‌ای مانند انسان، این جریان در یک مدار بسته و منظم انجام می‌شود. به این معنی که خون به طور مستمر در رگ‌ها جریان دارد و توسط قلب به حرکت در می‌آید. بدون وجود پمپ کارآمدی مانند قلب و شبکۀ پیچیده‌ای از رگ‌ها، انتقال خون و تغذیۀ سلول‌ها ممکن نخواهد بود.
ساختار و اجزای جهاز الدوران
جهاز الدوران (دستگاه گردش خون) از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است:
قلب: پمپی عضلانی که خون را به گردش درمی‌آورد.
رگ‌ها: شامل شریان‌ها (رگ‌های حامل خون غنی از اکسیجن)، رگ‌های فرعی، مویرگ‌ها (رگ‌های بسیار ریز که تبادل مواد با سلول‌ها در آن‌ها انجام می‌شود)، و وریدها (رگ‌های حامل خون برگشتی به قلب).
شبکه رگ‌ها بدن انسان را به صورت گسترده‌ای پوشش می‌دهد؛ به گونه‌ای که طول مجموع این رگ‌ها بیش از ۱۵۰ کیلومتر است.
خصوصیات شگفت‌انگیز جهاز الدوران
تعداد مویرگ‌ها در بدن انسان حدود ۱۰۰ تا ۱۶۰ میلیارد است. این مویرگ‌ها رگ‌های بسیار ریزی هستند که در همۀ جای بدن پراکنده‌اند و جریان خون از آن‌ها عبور می‌کند.
خون به طور مداوم در طول روز بین ۷ تا ۱۰ لیتر از طریق این رگ‌ها جریان دارد.
سلول‌های سُرخ خون (گلبول‌های سُرخ) در گردش خون خود را از قلب به سراسر بدن می‌رسانند و دوباره در مدت تنها ۲۳ ثانیه به قلب باز می‌گردند.
خون در شبانه‌روز حدود ۳۷۰۰ بار در بدن گردش می‌کند.
قلب به طور متوسط روزانه حدود ۸۰۰۰ لیتر خون را پمپاژ می‌کند، معادل با حجم ۸ متر مکعب، که تقریبا وزنی برابر با ۸ تن دارد.
در طول عمر متوسط انسان، مجموع خون جابجا شده از طریق دستگاه گردش خون به حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ هزار تن می‌رسد. این حجم معادل پرکردن چندین ساختمان بزرگ و بلند است.
نیروی کار دستگاه گردش خون
اگر بخواهیم قدرت قلب را در قالب فعالیت‌های ملموس‌تری بیان کنیم، می‌توان گفت که این نیرو برای به حرکت درآوردن خون، معادل توانایی کشیدن قطاری از ارتفاع صفر به ارتفاع ۴۸۰۰ متر است!
خداوند متعال در قرآن مجید فرموده است: “هَٰذَا خَلقُ ٱللَّهِ فَأَرُونِی مَاذَا خَلَقَ ٱلَّذِینَ مِن دُونِهِۦۚ بَلِ ٱلظَّٰلِمُونَ فِی ضَلَٰل مُّبِین”[1] ترجمه:«این‌ها (كه مینگرید و میبینید) آفریدههای خدایند، شما به من نشان دهید آنانی كه جُز خدایند چه چیز را آفریده اند؟ (تا شایستۀ پرستش و شراكت در الوهیت را داشته باشند). بلكه ستمگران (كفرپیشه) در گمراهی آشكاری هستند.»
این آیه انسان را به تأمل در نظام پیچیدۀ خلقت دعوت می‌کند، از جمله در این نظام پیچیده و حیاتی.
شریان‌ها و وریدها: مسیرهای جریان خون
در بدن انسان دو نوع رگ اصلی وجود دارد:
شریان‌ها: رگ‌هایی که خون غنی از اکسیجن را از قلب به تمام نقاط بدن منتقل می‌کنند. این رگ‌ها به تدریج به رگ‌های کوچک‌تر و مویرگ‌ها تقسیم می‌شوند تا مواد غذایی و اکسیجن به سلول‌ها برسد.
وریدها: رگ‌هایی که خون کم اکسیژن و برگشتی از بافت‌ها را به قلب هدایت می‌کنند.
عملکرد شگفت‌انگیز دریچه‌های وریدی
یکی از شگفتی‌های جهاز الدوران، وجود «دریچه‌های یک‌طرفه» در وریدها است که اجازه می‌دهند خون فقط به سمت قلب حرکت کند و از بازگشت آن جلوگیری می‌کنند.
این دریچه‌ها که به شکل کیسه‌هایی کوچک روی جدارۀ رگ‌ها قرار دارند، هنگام بالا رفتن خون باز می‌شوند و اجازۀ عبور می‌دهند، ولی اگر خون بخواهد به عقب برگردد، این کیسه‌ها پُر شده و مسیر را می‌بندند.
این نظام بسیار دقیق، به خصوص در رگ‌هایی که خون را از اندام‌های پایین‌تری چون پاها به قلب می‌برند، بسیار حیاتی است؛ زیرا خون باید در برابر نیروی جاذبۀ زمین به سمت بالا حرکت کند.
بیماری‌های مرتبط با گردش خون و دریچه‌ها
اگر دریچه‌های وریدی دچار اختلال یا ضعف شوند، خون به خوبی به قلب باز نمی‌گردد و در رگ‌ها تجمع می‌یابد. این موضوع باعث افزایش فشار در وریدها، تورم، درد، و سیاهی رنگ پوست مخصوصاً در پاها می‌شود. این وضعیت به نام «واریس (رگ‌های واریسی)» شناخته می‌شود.
بنابراین، کارکرد دُرُست این دریچه‌ها از اهمیت حیاتی برخوردار است و نمونه‌ای از طراحی دقیق و حکمت بی‌نظیر خداوند متعال در خلقت است.
خلاصه اینکه جهاز الدوران در بدن انسان یک دستگاه شگفت‌انگیز و پیچیده است که زندگی را در تمام سلول‌ها جاری می‌سازد. این دستگاه با ساختار دقیق و عملکرد منسجم خود، یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های قدرت و حکمت خداوند متعال است.
در قرآن آمده است: «لَقَد خَلَقنَا ٱلإِنسَٰنَ فِی أَحسَنِ تَقوِیم.»[2]؛ ترجمه: «به راستی كه انسان را در بهترین شكل و زیباترین سیما آفریده ایم».
این آیه تأکیدی است بر طراحی بی‌نقص و عالی خلقت انسان، از جمله نظام گردش خون او.[3]
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. لقمان: ۱۱.
[2]. تین: ۴.
[3]. موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة: ج ۱، ص ۱۴۴-۱۴۶.
