نوع سوم از مقاصد شرعی، مقاصد تحسینیات است که درجۀ آن‌ها از حاجیات پایین‌تر است و جهت رفاه و آسایش، تشریع یافته است. بدین معنی که بدون آن نیز می‌توان زندگی نمود.
۱. مفهوم و اهمیت تحسینیات
تحسینیات همان مقاصدی است که از تشریع آن‌ها، تحقق عادات پسندیده و اخلاق نیکو، قصد شده است. اگر وجود نداشته باشند، نظام زندگی مختل نمی‌شود. مانند مقاصد ضروری، موجب سختی و مشقت نمی‌گردد، اما در نهایت، حیات انسانی را از همان منهج مستقیم که مقتضای فطرت سليم و عادات كريمۀ انسانی می‌باشد، بیرون می‌سازد. و این مقاصد در مرتبۀ سوم، بعداز حاجیات قرار دارد.[1]
تحسینیات همان اموری است که ضرورت خاص و حاجت عمومی، در آن دیده نمی‌شود؛ بلکه مکرمۀ اخلاقی، حاصل گردیده و یا نقیض آن، دفع می‌گردد.[2]
تحسینیات، همان بخش مکارم اخلاقی و رعایت روش‌های پسندیده در بخش عبادات و معاملات می‌باشد. یعنی این مقاصد بر می‌گردد به مکارم اخلاقی و مقتضیات مروت و فطرت سلیم انسانی که شریعت اسلامی بدان نیز توجه خاص مبذول داشته، احکامی را جهت ایجاد، رشد و مصونیت ارزش‌هایی از این قبیل نیز، مشروع گردانیده است.
۲. عرصه‌های تطبیق تحسینیات
علمای اصول فقه، ضمن بحث از مقاصد تشریع احکام در شریعت اسلامی، علمای تاریخ التشريع و مبادی شریعت اسلامی ضمن بحث از مشخصات و ممیزات شریعت اسلامی و سیستم حقوقی اسلام، علمای فقه جنایی یا حقوق جزای اسلام، ضمن بحث از فلسفۀ تشریع احکام جنایی و تعیین جزاهای شرعی و در مواردی هم ضمن بحث از قواعد شرعی ضروری در تفسیر قانون، هر یک به نوبت و به مناسبت موضوع مورد بحث‌شان، اصل جلب مصالح و دفع مفاسد را در شریعت اسلامی، به حیث موضوع اصلی در باب مقاصد تشریع مورد بحث قرار داده‌اند. و مصالح یا مقاصد معتبر شرعی را به انواع سه‌گانه‌ای که پیش‌تر نام بردیم، تقسیم و تصنیف‌بندی کرده‌اند.
شریعت در مجالات مختلف، احکام متعددی برای رعایت تحسینیات مردم در نظر گرفته است: در باب عبادات، مشروعیت تطهیر و تنظیف بدن و لباس، از نجاسات حسی و معنوی که از شروط صحت نماز دانسته شده است، چنانچه الله تعالی می‌فرماید: «وَرَبَّكَ فكَبِّر (۳) وَثِيَابَكَ فَطَهِّرُ (۴) وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ.»[3] ترجمه: «و پروردگارت را تکبیر گوی و جامه‌های خود را پاک دار و از پلیدی دوری کن».
در آیت دیگر می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ.»[4] ترجمه: «يقينا الله متعال، توبه‌کاران و پاکان را دوست می‌دارد».
ستر عورت و لزوم استعمال و استفادۀ همۀ آنچه که سبب مزین‌شدن و آراسته‌شدن بهتر و بیشتر انسان می‌شود، در وقت عبادت و رفتن به مسجد، که شامل پوشیدن مناسب‌ترین لباس، استعمال خوشبویی وغیره می‌شود. هم‌چنان که الله تعالی می‌فرماید: «یا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ.»[5] ترجمه: «ای فرزندان آدم! زینت خود را در هر مسجدی برگیرید».
به این ترتیب، الله متعال بندگانش را به آراسته‌شدن به زینت و پوشیدن عورت در هنگام حضور در مساجد، جهت انجام نماز و طواف، دستور می‌دهد. این آیه، چنان که در بیان سبب نزول به روایت ابن عباس رضی‌الله‌عنه آمده است، عمل مشرکانی را که در خانۀ کعبه، برهنه طواف می‌کردند مردود اعلام می‌کند.
در باب عادات زندگی، مشروعیت آداب خورد و نوش، اجتناب از اسراف، اجتناب از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های ناپاک و آلوده و اموری از این قبیل، همه از قبیل احکامی‌اند که در باب عادات زندگی به هدف حفظ ارزش‌های تحسینی و فطری انسانی، مشروع گردیده‌اند.
در باب معاملات، منع خرید و فروش اشیای نجس و پلید، منع بیع بالای بیع دیگران، یا مداخله بی‌مورد و نامناسب در معاملات دیگران، منع از غش و تدلیس و غرر و اسراف، منع فروش اشیای مباحه مانند: آب و گیاه، همه از احکامی‌اند که در باب معاملات به هدف حفظ ارزش‌های تحسینی، مشروع گردیده‌اند.
درباب مجازات یا معاملات مربوط به جنگ و صلح فیمابین دولت اسلامی و دول غیر اسلامی، ممنوعیت مثله به عنوان مجازات خلاف کرامت انسانی، منع غدر و خیانت در مقابل تعهدات دشمن، منع از قتل زنان و کودکان و راهبان در جهاد، همه از همین قبیل احکام شرعی‌اند که جهت حفظ و تضمین ارزش‌های اخلاقی مربوط به این بخش، مشروع گردیده‌اند.[6]
چنانچه انس بن مالک رضی‌الله‌عنه می‌گوید که: پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم می‌فرماید: «انطلقوا باسم الله، وبالله، وعلى ملة رسول الله، ولا تقتلوا شيخاً فانياً، ولا طفلاً، ولا صغيراً، ولا امرأة، ولا تَغْلُوا، وضُمُّوا غنائمكم، وأصلِحُوا، وَأَحْسِنُوا، إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ.»[7] ترجمه: «بروید با خدا و به نام خدا و بر دین رسول خدا، جهاد کنید، لیکن پیر مردان از کار افتاده را مکشید – مگر این که در جنگ شرکت کنند یا صاحب رأی و تدبیر جنگی باشند، چون پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم دستور داد که زید بن صمه را که بیش از یکصدوبیست سال داشت و دارای رأی و تدبیر بود بکشند – و کودکان را مکشید و زنان را مکشید – مگر اینکه زنان در جنگ شرکت کنند یا فرمانده باشند یا دارای رأی و تدبیر جنگی باشند – و از غنایم، دزدی مکنید و در آن خیانت ننمایید و غنایم را جمع کنید و اصلاح و احسان کنید، به راستی الله محسنین و نیکوکاران را دوست دارد.
عبد الله بن یزید انصاری رضی‌الله‌عنه می‌گوید: «نَهَى النَّبِيُ صَلّى‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ عَنِ النَّهْبَى وَالمُثْلَةِ.»[8] ترجمه: «نبی اکرم صلى‌الله‌عليه‌وسلم از چور نمودن [به یغما بردن] اموال مردم و از مثله نمودن، نهی نموده است».
از آنچه گذشت به دست می‌آید که ضروریات در صدر مقاصد شریعت قرار دارند؛ زیرا با فقدان آن نظم و امنیت در زندگی بشر درهم ریخته و بی‌نظمی، گسترش می‌یابد. حاجیات در رتبۀ دوم قرار دارد؛ چون با نبود آن افراد و جامعه در مشقت و سختی قرار می‌گیرند. و در مقام سوم، تحسینیات قرار دارد که نبود آن، خلل در نظم و امنیت وارد نکرده، اما فقدان آن سبب می‌شود تا آنچه عقل، نکو می‌پندارد، از دست رفته و از کمالات انسانی، دور شود.
در نتیجه، اگر در اجرای حکم تحسینی، خللی در حکم حاجیات وارد کند و حاجیات ضرر به حکمی از ضروریات وارد سازد، اجرا نمی‌گردند، در واقع، ضروریات، در هر صورت بر آن دو، در اجرایی شدن، مقدم است.[9]
By محمد فاتح
