سعید بن مسیب استاد و سرپرست مکتب فقهی مدینه بود و غالب علم‌جویانی که به مدینه می‌آمدند، پا‌ی درس او می‌نشستند و از آراء فقهی و نظرات علمی او بهره می‌بردند. در معضلات و مشکلات فقهی، محل رجوع مردم بود. عمر بن عبدالعزیز، هنگامی که حاکم مدینه بود، در هیچ امری قضاوت نمی‌کرد مگر این که درباره آن از سعید بن مسیب استفتاء می‌کرد.
از جمله شاگردان مشهور ایشان می‌توان به فرزند ایشان محمد، سالم بن عبدالله بن عمر، محمد بن شهاب زهری، عمرو بن دینار، قتاده، شریک بن ابی نمر، ابوالزناد، سعد بن ابراهیم، عمروبن مره، بکیر بن الاشج، یحیی بن سعید الانصاری، داوود بن ابی هند، طارق بن عبدالرحمن، عبدالحمید بن جبیر بن شعبه، عبدالخالق بن سلمه، عبدالمجید بن سهیل، عمرو بن مسلم بن عمارة بن أکیمه، ابوجعفر الباقر، ابن المنکدر، هاشم بن هاشم بن عتبه، یونس بن یوسف، محمد بن عمرو بن عطاء، طارق بن شهاب، محمد بن علی بن الحسین، عبدالرحمن بن حمید الزهری، عمارة بن عبدالله بن صیاد و دیگران اشاره کرد.
روایت احادیث
سعید بن مسیب از طریق اکثر صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) از جمله علی، عمر، عثمان، زید بن ثابت، عبدالله بن عمر، سعد بن ابی‌وقاص، ابوموسی اشعری، ابوهریره، جبیر بن مطعم، عبدالله بن زید مازنی، عایشه و أم‌سلمه (رضی‌الله‌عنهم) احادیث پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نقل کرده است. قاطبه محدثان اهل سنت از طریق او احادیث پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را نقل کرده‌اند. چنان که در کتاب الوافی بالوفیات آمده، همه جماعت محدثان از او نقل حدیث کرده‌اند.
آراء ائمه‌ی سلف درباره سعید بن مسیب (رحمه الله)
– ابن مدینی می‌گوید: «من در میان تابعان کسی به گستره‌ی علمی سعید بن مسیب نمی‌شناسم.» همچنین می‌فرماید: «اگر سعید بگوید سنت چنین است، به آن بسنده کن. او در نزد من گرامی‌ترین تابعان است.»
– ابوحاتم می‌گوید: «در میان تابعان از او بزرگوارتر یافت نمی‌شود.»
– سلیمان بن موسی می‌گوید: «او دانشمندترین تابعان است.»
– ابوزرعه می‌گوید: «او مدنی، قرشی، ثقه، و پیشواست.»
– قتاده می‌گوید: «من هرگز کسی را داناتر از او به حلال و حرام ندیده‌ام.»
– ابن شهاب (رحمه الله) می‌گوید: «عبدالله ابن ثعلبه به من گفت: “اگر طالب این علم (فقه) هستی، به سراغ این شیخ، سعید بن مسیب برو.”»
– مکحول (رحمه الله) می‌گوید: «سراسر زمین را در طلب علم گشتم، ولی با داناتر از او برخورد نکردم.»
– احمد بن حنبل (رحمه الله) می‌گوید: «مرسلات سعید بن مسیب جملگی صحیح‌اند، ما صحیح‌تر از مرسلات او سراغ نداریم.»
– امام شافعی (رحمه الله) می‌گوید: «ارسال ابن مسیب نزد ما حسن است (مراد از «حسن» مورد قبول بودن است).»
– ابن خلکان (رحمه الله) می‌گوید: «سعید بن مسیب بزرگ تابعان و از افراد طراز اول بود.»
حافظ ذهبی در کتاب «تذکرة الحفاظ» خود درباره‌ی ایشان چنین فرموده‌اند: «دارای علم بسیار، شخصیتی والا، فردی دین‌دار، حق‌گو، و فقیه بودند. (هو الامام شیخ الاسلام، فقیه المدینة، اجل التابعین، کان واسع العلم، وافرالحرمة، متین الدین، قوالا بالحق)»
شیخ ابوعبدالله بن خفیف الزاهد الشیرازی در کتاب خود می‌گوید: «مردم در مورد بهترین‌های تابعین اختلاف کردند. اهل مدینه می‌گویند: سعید بن مسیب و اهل کوفه می‌گویند: اویس القرنی و اهل بصره می‌گویند: حسن بصری.». صرف نظر از این اختلاف که رنگ منطقه‌ای دارد، شهادت همه مردم را بدون توجه به اختلافات‌شان از خلفا و صحابه و معاصران او در میان تابعین و اهل حدیث ذکر می‌کنیم تا به وضوح ثابت شود که او به راستی بهترین تابعین بوده است.
الف – شهادت صحابی بزرگ عبدالله بن عمر (رضی الله عنه): «اگر از ایشان چیزی می‌پرسیدند، می‌گفت: از سعید بن مسیب بپرسید؛ زیرا او با صالحان نشسته است.» همچنین درباره او می‌گفت: «به خدا او یکی از مفتیان است.» همچنین به اصحاب خود درباره‌ی او گفت: «اگر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) این را می‌دید، از او خوشحال می‌شد» (لو رأی هذا رسول الله صلی الله علیه وسلم لسره).
ب – تقدیر و ستایش معاصران سعید بن مسیب درباره ایشان:
– نافع، مولای ابن عمر (رضی الله عنه) می‌گفت: «به خدا سوگند او از کاملان است».
– قدامة بن موسی الجمحی روایت می‌کند: «سعید بن مسیب در حالی که اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) زنده بودند، فتوا می‌داد».
– ابن ابی الحویرث گوید: «شاهد بودم که محمد بن جبیر بن مطعم از سعید بن مسیب فتوا می‌خواست».
– عمرو بن میمون بن مهران از پدرش نقل می‌کند که گفت: «وارد مدینه شدم و سراغ داناترین شخص شهر را گرفتم؛ به سوی سعید بن مسیب راهنمایی‌ام کردند».
– سلیمان بن موس می‌گفت: «او فقیه‌ترین تابعین بود.»
مکحول فقیه شام می‌گفت: «تمام زمین را برای طلب علم سیر کردم، ولی داناتر از سعید بن مسیب نیافتم.» همچنین فرمود: «سعید بن مسیب عالم‌ترین علماء است».
قتاده و زهری و مکحول و دیگران گفته‌اند: «ما داناتر از ابن مسیب ندیدیم.» زهری نیز می‌گوید: «هفت سال با او نشستم و گمان نمی‌کنم کسی از او علم بیشتری داشته باشد. سعید داناترین مردم به حکم و قضای عمر و عثمان (رضی الله عنهما) بود».
قتاده نیز فرموده: «من داناتر از او به حلال و حرام ندیده‌ام، من هرگز علم حسن (بصری) را با علم هیچ یک از علما مقایسه نکردم مگر اینکه علم حسن بصری را بر علم دیگران بیشتر یافته‌ام، مع‌هذا حسن بصری اگر حل مسئله‌ای بر ایشان مشکل می‌شد به سعید بن مسیب نامه‌ای می‌نوشت و از ایشان حل آن را جویا می‌شدند.»
قاسم بن محمد و محمد بن عمر گفته‌اند: «او سرور ما و داناترین ماست، او بهترین و سرور ماست».
اوزاعی می‌گوید: از زهری و مکحول پرسیدند: «داناترین کسانی که دیده‌اید کی‌ها بوده‌اند؟ گفتند: سعید بن مسیب».
ایشان وارث و ناشر علم حضرت عمر فاروق و حضرت عثمان (رضی‌الله‌عنهما) هستند. حضرت حسن بن علی (رضی‌الله‌عنه) هر گاه در باب مسایل با مشکلی مواجه می‌شدند، برای حل آن نزد ایشان مراجعه می‌کردند.
By محمد فاتح