آب، این مادۀ شگفتانگیز و بیبدیل، اساس و بنیاد همۀ اشکال حیات در زمین است. قرآن کریم با بیانی جامع و کوتاه، این حقیقت بزرگ را چنین بیان میکند:
“وَجَعَلنَا مِنَ ٱلمَاءِ كُلَّ شَیءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤمِنُونَ”[1]ترجمه: «و هرچیز زندهای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریدهایم. آیا (دربارۀ آفرینش كائنات نمیاندیشند و) ایمان نمیآورند؟.»
تمامی نظام زیستی انسان، حیوان و نبات بر وجود آب استوار است. آب، یگانه واسطهای است که املاح و مواد غذایی را در خود حل کرده و به درون ساختارهای زنده انتقال میدهد. بدون آب، هیچ جنبنده و هیچ گیاهی بر سطح زمین نمیتوانست وجود داشته باشد.
باران، سرچشمۀ حیات و رزق
از شگفتیهای خلقت آن است که در هر ثانیه، به طور متوسط «شانزده میلیون تُن آب» از آسمان به سطح زمین فرو میبارد. این حقیقت عظیم را قرآن با تعبیر لطیف و دقیق چنین یاد کرده است:
“أَنَّا صَبَبنَا ٱلمَاءَ صَبّاً”[2]ترجمه: «ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی میبارانیم.»
اگر این آب به صورت تودهای و ناگهانی فرو میریخت، تمامی حیات نابود میگشت؛ اما نزول باران در قالب قطرات ریز، جلوهای از «اسم لطیف» خداوند متعال است، که در آن رحمت، نظم و حکمت نهفته است.
در سال ۱۹۸۸ میلادی، بارشهای فراوان در مناطق چراگاهی سوریه سبب شد تا علفهای طبیعی و گیاهان به حدی برویند که ارزش اقتصادی آن، اگر از خارج وارد میگردید، به «ده میلیارد لیرۀ سوری» میرسید. این نعمت آسمانی، نمونهای آشکار از رزق الهی است که قرآن کریم به آن اشاره دارد:
“وَفِی ٱلسَّمَاءِ رِزقُكُم وَمَا تُوعَدُونَ”[3]ترجمه: «در آسمان، روزی شما است و نیز چیزهائی كه بدان وعد و وعید داده میشوید.»
پس رزق و روزی انسان در حقیقت از آسمان نازل میشود؛ زیرا هیچ میوه، دانه یا گیاهی بدون باران به وجود نمیآید. هنگامی که باران فراوان گردد، محصولات افزون، قیمتها کاهش و نعمتها گسترده میشوند. قرآن کریم نیز فرموده است:
“وَإِن مِّن شَیءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُۥ وَمَا نُنَزِّلُهُۥۤ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعلُومٍ”[4]ترجمه: «و جُز به اندازۀ معین و مشخّصی (كه حكمت ما اقتضاء كند) آن را فرو نمیفرستیم.»
این بیان، نشان میدهد که نزول باران و میزان آن نه بر اساس تصادف طبیعی، بلکه بر پایۀ «تقدیر الهی و نظم ازلی» صورت میگیرد.
دلالتهای ایمانی در نظام آب
هر قطرۀ باران نشانهای از «قدرت، رزاقیت و تدبیر خداوند متعال» است.
“كُلّاً نُّمِدُّ هَٰؤُلَاءِ وَهَٰؤُلَاءِ مِن عَطَاءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاءُ رَبِّكَ مَحظُورًا”[5]ترجمه: «و ما هر یك از اینان (كه آخرت طلبانند) و از آنان (كه دنیا پرستانند، در این جهان) از بخشایش پروردگارت (بهرهمند میگردانیم و) كمك میرسانیم و (كافر و مؤمن را بر این خوان یغما مینشانیم. چرا كه در صورت رعایت اسباب و علل،) بخشایش پروردگارت هرگز (از كسی بازداشته نشده است و از او) ممنوع نگشته است.»
در این نظام، ارتباط باران، گیاه، حیوان و انسان، جلوۀ زنجیرهوار تدبیر الهی است. همانگونه که قرآن کریم در آیات اعجازآمیز سورۀ عبس میفرماید:
“فَلیَنظُرِ ٱلإِنسَٰنُ إِلَىٰ طَعَامِهِۦۤ * أَنَّا صَبَبنَا ٱلمَاءَ صَبّاً * ثُمَّ شَقَقنَا ٱلأَرضَ شَقّاً * فَأَنبَتنَا فِیهَا حَبّاً * وَعِنَباً وَقَضباً * وَزَیتُوناً وَنَخلاً * وَحَدَائِقَ غُلباً * وَفَٰكِهَةً وَأَبّاً * مَّتَٰعاً لَّكُم وَلِأَنعَٰمِكُم.”[6]ترجمه: «انسان باید به غذای خویش بنگرد و دربارۀ آن بیندیشد (كه چگونه ما آن را برای او فراهم كردهایم، و در ساختمان مواد غذائی و اجزاء حیاتبخش آن، چه دقّت و مهارت و ظرافتی به كار بردهایم) ما آب را از آسمان به گونۀ شگفتی میبارانیم. سپس زمین را میشكافیم و از هم باز میكنیم. در آن دانهها را میرویانیم (كه مایۀ اصلی خوراك انسان است). و رَزها و گیاهان خوردنی را. و درختان زیتون و خرما را. و باغهای پُردرخت و انبوه را. و میوه و چَراگاه را. برای استفاده و بهرهمندی شما و چهارپایان شما.»
به یقین و بدون شک، مشاهدۀ تکوّن مخلوقات و رشد گیاهان در برابر دیدگان انسان، دلیلی روشن بر وجود خالقِ دانا و توانای مطلق است.
«وفی كلّ شیءٍ له آیةٌ … تدلّ على أنّه واحدُ» ترجمه: و در هر چیز، نشانهای از اوست… که گواهی میدهد او یکتا است.
پیوند اعجازآمیز میان آب و هوا
میان هوا و آب رابطهای عمیق و دقیق برقرار است؛ رابطهای که اگر نمیبود، هیچ حیاتی بر زمین دوام نمییافت. هوا توانایی دارد که بخار آب را در خود حمل کند، و این ظرفیت با «تفاوت دما» تغییر مییابد.
بهطور نمونه، یک مترمکعب هوا در دمای صفر درجه تنها پنج گرام بخار آب را در خود میگیرد؛ اما در دمای بیست تا سی درجه میتواند تا «صد و سی گرام» بخار را تحمل کند. همین تفاوت در ظرفیت، سبب تشکیل ابر و بارش میگردد.
آفتاب سطح وسیعی از زمین، بهخصوص دریاها که ۷۲ فیصد کرۀ زمین را میپوشانند، گرم میکند. آب دریا بخار میشود، هوا بخار را در خود میگیرد، و با حرکت بادها به مناطق سردتر منتقل میشود. با کاهش دما، هوا بخار مازاد را رها کرده و آن بخار به صورت «قطرات باران» فرو میافتد.
این نظام دقیق، نتیجۀ خاصیتی است که خداوند در هر دو عنصر -آب و هوا- نهاده است. اگر هوا توان حمل بخار را نمیداشت، یا اگر آب خاصیت تبخیر نمیداشت، چرخۀ باران و حیات ممکن نمیشد.
“وَجَعَلنَا مِنَ ٱلمَاءِ كُلَّ شَیءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤمِنُونَ”[7]ترجمه: «و هرچیز زندهای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریدهایم. آیا (دربارۀ آفرینش كائنات نمیاندیشند و) ایمان نمیآورند؟»
خاصیت فیزیکی شگفتانگیز آب: انبساط در انجماد
یکی از برجستهترین مظاهر اعجاز در آب، پدیدۀ «انبساط هنگام انجماد» است. تمام عناصر شناختهشده در طبیعت با کاهش دما منقبض میشوند و چگالی[8]شان افزایش مییابد. اما آب، در دمای چهار درجۀ سانتیگرید، از این قاعده مستثنا میشود: پس از رسیدن به این دما، بهجای انقباض، «منبسط میشود.»
اگر آب در هنگام یخبستن منقبض میگردید، یخ چگالتر از آب مایع میشد و در نتیجه به عمق دریاها فرو میرفت. این پدیده باعث میشد تا تمام اقیانوسها و دریاها بهتدریج از عمق تا سطح یخ بزنند و فرآیند تبخیر و بارش برای همیشه متوقف گردد. در آن صورت، حیات بر زمین پایان مییافت.
اما به سبب این خاصیت منحصر به فرد، یخ در سطح آب تشکیل میشود و بر روی آن شناور میماند. این طبقۀ یخ در سطح دریا همانند پوششی عایق عمل کرده، دمای زیرین را ثابت نگه میدارد و حیات موجودات دریایی را ممکن میسازد.
بدینسان، خاصیت فیزیکی آب، خود نشانهای آشکار از تدبیر و حکمت خالق است؛ تصادف نمیتواند چنین هماهنگی دقیقی را پدید آورد.
“أَفَلَا یؤْمِنُونَ” «آیا (دربارۀ آفرینش كائنات نمیاندیشند و) ایمان نمیآورند؟»
