نویسنده: عبدالحی لیان
نیازسنجی دینی انسان در پرتو تعالیم اسلام
بخش چهاردهم
مسئولیت انسان و لزوم داوری الهی (ادامه)
این همان عدالتی است که هر عاقلی آن را می‌پسندد؛ اینکه حقوق پایمال شده و ستم‌ها به هدر نرود. هرکس که قبول داشته باشد انسان برای هدف والایی خلق شده و این هدف، نیکوکاری در هر چیز است، قطعاً قبول خواهد کرد که او ناگزیر باید در برابر نیکوکاری و بدکاری‌اش پاداش و جزا ببیند؛ چه در رابطه با خالقش و چه در رابطه با مخلوقات. در غیر این صورت، این خلقت بی‌هدف خواهد بود.
خداوند متعال می‌فرماید: “إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ * إِلَیهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ لِیجْزِی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِینَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَعَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا كَانُوا یكْفُرُونَ” [1] ترجمه: «پروردگار شما خداوندی است كه آسمان‌ها و زمین را در شش دوره بیافرید، سپس به ادارۀ جهان هستی پرداخت. زمام ادارۀ جهان هستی به دست او است (و چرخش امور آن به فرمان او). كسی میانجی نمی‌تواند بشود مگر پس از اجازۀ او این الله است كه صاحب و پروردگار شما است، پس او را پرستش كنید (نه دیگری را). آیا گوش‌زد نمی‌شوید (و پند و عبرت نمی‌گیرید)؟ بازگشت همۀ شما به سوی او است. این وعدۀ راستین خداوند است (و خداوند خلاف وعده نمی‌كند). خدا است كه از آغاز، موجودات را می‌آفریند (و جامۀ هستی به تن همۀ كائنات، از جمله انسان‌ها می‌كند) و هم او است كه آن‌ها را (دیگر بار پس از تخریب جهان ، هستی می‌بخشد و به سوی خود) برمی‌گرداند. تا دادگرانه پاداش كسانی را بدهد كه ایمان آورده‌اند و كارهای نیكو كرده‌اند. و امّا كسانی‌كه راه كفر پوئیده‌اند، (بی‌سزا نمی‌مانند، و بلكه) نوشیدنی از آب داغ و سوزانی دارند و دارای عذاب بس دردناكی هستند، به سبب كفری كه ورزیده‌اند».
دلیل اصلی آفرینش و معاد
به این ارتباط توجه کنید: پیوند دادن آفرینش جهان پایین و بالا و هر آنچه در آن است، به دستور به عبادت تنها و بدون شریک او. این نشان می‌دهد که عبادت، همان حقی است که انسان‌ها به خاطر آن خلق شده‌اند و تمام عالم در خدمت ایشان قرار گرفته است. سپس، به دنبال آن، بازگشت همۀ مخلوقات به سوی خود را یادآور می‌شود تا در میان آن‌ها قضاوت کرده و آن‌ها را به خاطر اعمال‌شان مجازات یا پاداش دهد، چرا که آن‌ها در قبال کارهای‌شان مسئول هستند.
اجماع بر معاد (رستاخیز)
همۀ فرقه‌های مسلمان، علی‌رغم اختلافات‌شان، بر اعتقاد به رستاخیز در روز قیامت اتفاق نظر دارند و کسی را که منکر آن باشد، کافر می‌دانند. معنای این اعتقاد این است که ماندن انسان‌ها در دارِ آزمایش، یعنی دنیا، برای مدتی است که فقط خدا می‌داند. هنگامی که آن مدت به پایان می‌رسد، تمام موجودات روی زمین می‌میرند. سپس، خداوند عزوجل همۀ مردگان را دوباره زنده می‌کند، ارواح را به کالبدهای‌شان بازمی‌گرداند، همه را در یک مکان جمع می‌کند، در مورد همۀ اعمال‌شان از آن‌ها حساب می‌کشد و جزای‌شان را به تمام و کمال می‌دهد؛ پس گروهی از جن و انس در بهشت و گروهی در آتش سوزان (جهنم) خواهند بود.[2]
با پیمودن این مسیر به سوی خالق، هدف اصلی از خلقت آن‌ها به سرانجام می‌رسد و موفقیت‌شان در گرو سعادتی است که در زندگی آخرت خواهند داشت؛ یا در نعمت‌های ابدی و یا در عذاب دائمی.
سه دلیل عقلی قرآن برای معاد
خداوند در قرآن، براهین معاد را بر سه اصل بنا نهاده است:
– اصل اول: تثبیت کمال علم پروردگار سبحان، همان‌طور که در پاسخ به کسی‌که گفت: چه کسی این استخوان‌ها را در حالی‌که پوسیده‌اند، زنده می‌کند؟ فرمود: قُلْ یحْییهَا الَّذِی أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ.»[3]؛ ترجمه: بگو: كسی آن‌ها را زنده می‌گرداند كه آن‌ها را نخستین بار (از نیستی به هستی آورده است و آن‌ها را بدون الگو و مدل) آفریده است، و او بس آگاه از (احوال و اوضاع و چگونگی و ویژگی) همۀ آفریدگان است.
– اصل دوم: تثبیت کمال قدرت پروردگار.
خداوند متعال می‌فرماید: «أَوَلَمْ یرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَمْ یعْی بِخَلْقِهِنَّ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یحْیی الْمَوْتَى بَلَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ.»[4]؛ ترجمه: آیا نمی‌دانند خدائی كه آسمان‌ها و زمین را آفریده است و در آفرینش آن‌ها خسته و درمانده نشده است، می‌تواند مردگان را زنده كند؟! آری، او بر هر كاری توانا است.
این آیه، دلیلی از جانب خدا بر اعاده (زنده گرداندن) پس از مرگ است. بدین گونه که او همان ذاتی است که آسمان‌ها و زمین را با عظمت، وسعت و استحکام آفرینش‌شان، بدون هیچ خستگی و عجز، خلق کرده است. پس چگونه از زنده گرداندن شما، پس از مرگ، عاجز کند، در حالی‌که او بر هر کاری توانا است؟.[5]
در این آیه خداوند هر دو امر (علم و قدرت) را در کنار هم می‌آورد. خداوند متعال می‌فرماید: «أَوَلَیسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَى وَهُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ.»[6]؛ ترجمه: آیا كسی‌كه آسمان‌ها و زمین را آفریده است، قدرت ندارد (انسان‌های خاك شده را دوباره) به گونۀ خودشان بیافریند؟ آری! (می‌تواند چنین كند) چرا كه او آفریدگار بس آگاه و دانا است.
آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفرینش انسان‌ها است و زنده گرداندن مردگان توسط خداوند، تنها یک نمونه از جلوه‌های آفرینش اوست.
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[2]. أبو محمد علی بن أحمد بن سعید، ابن حزم الأندلسی القرطبی الظاهری، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، قاهره: مکتبه الخانجی، بی‌تا، ج۴، ص۶۶.
[3]. یس: ۷۹.
[4]. الأحقاف: ۳۳.
[5]. عبدالرحمن بن ناصر، السعدی، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان، ص۷۸۳.
[6]. یس: ۸۱.
