نیازسنجی دینی انسان در پرتو تعالیم اسلام «بخش پانزدهم»

نویسنده: عبدالحی لیان

نیازسنجی دینی انسان در پرتو تعالیم اسلام

بخش پانزدهم

مسئولیت انسان و لزوم داوری الهی (ادامه)

– اصل سوم: کمال حکمت و عدالت الله متعال.

خداوند متعال می‌فرماید: “وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا لَاعِبِینَ”^[1] ترجمه: «‏ما آسمان‌ها و زمین و آنچه در میان آن دو است را بیهوده و بی‌هدف نیافریده‌ایم. (جهان دالانی است به سوی جهان عظیم و ابدی آخرت كه پشت سر این جهان قرار دارد)».‏

خداوند متعال از کمال قدرت و تمام حکمتش خبر می‌دهد و اینکه آسمان‌ها و زمین را از روی لهو و هوس یا بیهوده و بدون فایده نیافریده است؛ بلکه آن‌ها را «بالحق» (بر اساس حق) آفریده است. یعنی هم خودِ آفرینش بر حق است و هم شامل حق می‌شود. و آن‌ها را به وجود آورده تا تنها او را بپرستند و شریکی برایش قائل نشوند و تا به بندگان امر و نهی کند و آن‌ها را پاداش دهد یا مجازات کند.^[2]

و نیز می‌فرماید: “وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِینَ كَفَرُوا فَوَیلٌ لِلَّذِینَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ”^[3] ترجمه: «‏ما آسمان‌ها و زمین و چیزهائی را كه در بین آن دو تا است بیهوده نیافریده‌ایم. این، گمان كافران است (و انگارۀ اندیشه بیمار ایشان). وای بر كافران! به آتش دوزخ دچار می‌آیند».

و نیز می‌فرماید: “أَیحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ یتْرَكَ سُدًى”^[4] ترجمه: «آیا انسان گمان می‌برد که او را بی‌هدف به حال خود واگذارده و مهمل می‌گذارند».

و همچنین خداوند متعال می‌فرماید: “وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَینَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِیةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ* إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیمُ”^[5] ترجمه: «‏ما آسمان‌ها و زمین و آنچه در میان آن دو است جز به حق نیافریده‌ایم. (تمام هستی دارای هدف و حكمت است، و بر مدار حق و حقیقت می‌گردد، و لذا با فساد سرِ سازگاری ندارد، و فاسدان دیر یا زود به سزای خود می‌رسند، و همچون قوم لوط و ثمود از صحنۀ پر نظم و نظام آفرینش به كناری پرت می‌گردند)، و بی‌گمان روز رستاخیز فرا می‌رسد (و تباهكاران علاوه از مكافات دنیوی، به عذاب و عقاب سخت اخروی گرفتار می‌گردند) پس (ای پیغمبر!) گذشت زیبائی داشته باش (و بزرگوارانه و حكیمانه به دعوت خود ادامه بده و در برابر اذیت و آزار كفّار شكیبائی كن).‏ ‏بی‌گمان پروردگار تو آفریدگار بسیار آگاهی است. (پس كار خود را بدو واگذار و باك از این و از آن مدار)».‏

نیاز به قضاوت و جزا

عدالت خالق عزوجل ایجاب می‌کند که در میان مخلوقات، در مورد آنچه با هم اختلاف داشتند، قضاوت کند و اعمال نیک و بدشان را به آن‌ها بدهد. خداوند متعال می‌فرماید: “وَالْوَزْنُ یوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِینُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآیاتِنَا یظْلِمُونَ”^[6] ترجمه: «‏سنجش درست (و دقیق اعمال) در آن روز انجام می‌گیرد. پس هر كه (كفّۀ حسنات) ترازوی او سنگین شود (و بر كفّۀ سیئات او رجحان پذیرد) این چنین كسانی رستگارند‏ ‏و كسی‌كه (كفّۀ حسنات او از كفّۀ سیئات) ترازوی او سبك شود، این چنین كسانی به سبب پیوسته انكار كردن آیات ما (سرمایۀ وجود) خود را از دست داده‌اند.

و نیز می‌فرماید: “وَنَضَعُ الْمَوَازِینَ الْقِسْطَ لِیوْمِ الْقِیامَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیئًا وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَینَا بِهَا وَكَفَى بِنَا حَاسِبِینَ”^[7] ترجمه: «‏و ما ترازوی عدل و داد را در روز قیامت خواهیم نهاد، و اصلاً به هیچ كسی كمترین ستمی نمی‌شود و اگر به اندازۀ دانۀ خردلی (كار نیك یا بدی انجام گرفته) باشد، آن را حاضر و آماده می‌سازیم (و سزا و جزای آن را می‌دهیم) و بسنده خواهد بود كه ما حسابرس و حسابگر (اعمال و اقوال شما انسان‌ها) باشیم.‏

به همین دلیل، این دیدگاه را می‌توان اثبات کرد که معاد (رستاخیز) علاوه بر نقل شرعی، از طریق عقل نیز شناخته می‌شود و کمال پروردگار متعال و کمال اسماء و صفات او، وقوع آن را ایجاب و توجیه می‌کند، و او از سخنان منکرانش منزه است، همان‌گونه که کمالش از سایر عیب‌ها و نقص‌ها منزه است.

زنده شدن زمین مرده؛ برهانی برای معاد

از براهین ضروری که خداوند متعال برای اثبات معاد (زنده شدن پس از مرگ) اقامه کرده است، علاوه بر دلایل عقلی و کمالات الهی (علم، قدرت و حکمت)، شامل دلیل مشهود و حسیِ زنده شدن زمین پس از مرگ آن است. خداوند عز وجل می‌فرماید:

آیۀ 39 از سورۀ فصّلت: “وَمِنْ آیاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَیهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِی أَحْیاهَا لَمُحْیی الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ”^[8] ترجمه: «‏و از نشانه‌های (قدرت) خدا این است كه تو زمین را خشك و برهوت می‌بینی؛ امّا هنگامی كه (قطره‌های حیات‌بخش) آب بر آن فرو می‌فرستیم، به جنبش درمی‌آید و آماسیده می‌گردد (و بعدها به صورت گل و گیاه و سبزه موج می‌زند). آن كس كه این زمین خشك و برهوت را زنده می‌كند، هم او مردگان را نیز (در قیامت) زنده می‌گرداند. چرا كه او بر هر چیزی توانا است».‏

استدلال عقلی این برهان

خداوند با این استدلال، بندگانش را به چیزی که شاهد و معتقد به وقوع آن هستند (زنده شدن زمین) توجه می‌دهد تا آن را معیاری برای اثبات چیزی قرار دهند که دور از ذهن می‌پندارند (زنده شدن مردگان). این در واقع قیاس یک احیاء بر احیاء دیگر و در نظر گرفتن یک چیز مشابه با دیگری است.

علت اصلی که این قیاس را ممکن می‌سازد، قدرت مطلق خداوند سبحان و کمال حکمت اوست.^[9]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی