نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش هشتادودوم
گواهی‌های منصفان در میدان علوم
در مبحث قبلی بیان کردیم که یکی از مهم‌ترین شواهد بر بالابودن سطح تمدن اسلامی و نیز شکوفایی آن، گواهی و شهادت بسیاری از منصفین و محققین غربی در مورد این تمدن غنی است. این گواهی در میادین و زمینه‌های مختلفی از تمدن اسلامی است که در این مبحث، به میدان علوم می‌پردازیم. شاید میدان علوم، از جمله میدان‌هایی باشد که منصفان غربی در آن بیش از هر زمینۀ دیگری اظهار نظر کرده‌اند؛ و شاید این امر اساساً به دو عامل مهم بازگردد: عامل نخست، عظمتِ سهم و نقش مسلمانان و تمدن اسلامی در این عرصه است، و عامل دوم، پاسخ به متعصبان و شعوبیانی است که هرگونه ابداع و نوآوری عقل مسلمان را انکار می‌کنند؛ و این حقیقت به‌ویژه در علوم تجربی چون مکانیک، (انجینری) مهندسی، نجوم و مانند آن آشکار است.
و اینک گواهی‌های منصفان غربی در این‌باره
مؤرخ آمریکایی «بريفولت» می‌گوید: «هیچ نمود و جلوه‌ای از مظاهر تمدن اروپایی نیست؛ مگر آن‌که در آن، فضل و سهم مسلمانان به‌صورت قاطعانه آشکار است.»[1]
«زیگرید هونکه» که از تمدن اسلامی بسیار متاثر است، می‌گوید: «اعراب (مسلمانان)، با تجربیات و پژوهش‌های عملی خود، آنچه را از یونانیان به‌صورت مواد خام گرفته بودند، پروراندند و به شکلی تازه درآوردند. در حقیقت، اعراب بودند که شیوۀ حقیقیِ تحقیق علمیِ مبتنی بر تجربه را بنیان نهادند.
اعراب (مسلمانان) نه‌تنها تمدن یونانی را از نابودی نجات دادند و آن را نظام‌مند کرده و سپس به غرب هدیه کردند، بلکه آنان بنیان‌گذاران روش‌های تجربی در رشته‌هایی چون شیمی، فیزیک، حساب، جبر، زمین‌شناسی، مثلثات و جامعه‌شناسی‌اند. افزون بر آن، مسلمانان انبوهی از کشفیات و اختراعات فردی را در شاخه‌های گوناگون علوم انجام دادند (که بسیاری از آن‌ها بعدها به نام دیگران ثبت شد) و در کنار این‌ها، گران‌بهاترین هدیه را تقدیم کردند، و آن عبارت است از: روش صحیح تحقیق علمی، که راه را برای شناخت رازهای طبیعت و تسلط امروز غرب بر آن هموار ساخت.»[2]
هونکه می‌افزاید: «در حقیقت، راجر بیکن، یا باکون فون فارولام، یا لئوناردو داوینچی و گالیله، بنیان‌گذاران تحقیق علمی نبودند، بلکه پیشگامان این راه از میان اعراب برخاستند. آنچه ابن‌الهیثم که اروپاییان او را الخازن می‌نامند انجام داد، چیزی جز علم فیزیک نوین نبود، که بر پایۀ تأمل نظری و تجربۀ دقیق بنا شد.»[3]
نیز می‌گوید: «حسن بن‌الهیثم یکی از اثرگذارترین آموزگاران عرب بر سرزمین‌های غرب بود. نفوذ این نابغۀ عربی در جهان غرب، عظیم و عمیق بود؛ به‌گونه‌ای که نظریات او در فیزیک و اپتیک تا روزگار ما بر علوم اروپایی سیطره دارد. بر پایۀ کتاب المناظر ابن‌الهیثم، تمام علم نورشناسی در غرب شکل گرفت، از انگلیسی (روجر بیکن) گرفته تا آلمانی (فيتلُو).
لئوناردو داوینچیِ ایتالیایی؛ مخترع دوربین ثقب‌دار (دوربین جعبه‌ای تاریک)، پمپ، تراش‌افزار و حتی طرح نخستین هواپیما مستقیماً از آثار اعراب (مسلمانان) تأثیر پذیرفت، و نوشته‌های ابن‌الهیثم الهام‌بخش اندیشه‌های فراوان او بود.
هنگامی که (کِپلِر) در آلمان در قرن شانزدهم قوانین نجومی‌ای را تحقیق کرد که (گالیله) بر پایۀ آن توانست با تلسکوپ ستارگان ناشناخته را ببیند، سایۀ بزرگ ابن‌الهیثم پشت سر او حضور داشت. تا امروز نیز، مسألۀ دشوار فیزیکی-ریاضی که ابن‌الهیثم آن را با معادله‌ای درجۀ چهارم حل کرد (و مهارت شگرف او را در علم جبر نشان داد) همچنان با نام المسألة الهیثمیة (مسألۀ هیثمی) شناخته می‌شود، یعنی منسوب به خود ابن‌الهیثم.»[4]
«فلورین کاجوری» در کتاب «تاریخ فیزیک» می‌گوید: «دانشمندان عرب و مسلمان نخستین کسانی بودند که روش تجربی را آغاز کردند و با شایستگی از آن دفاع نمودند. این روش، افتخاری از افتخارات آنان است؛ زیرا آنان نخستین کسانی بودند که فایده و اهمیت آن را برای علوم طبیعی دریافتند، و در رأس آنان ابن‌الهیثم قرار دارد.»[5]
«ماکس فانتیگو» می‌گوید: «تمام شواهد نشان می‌دهد که علم غربی وجود خود را مدیون تمدن عربی-اسلامی است، و روش علمی جدیدِ مبتنی بر تحقیق، مشاهده و تجربه که دانشمندان اروپا در پیش گرفتند، نتیجۀ ارتباط آنان با جهان اسلامی از طریق دولت مسلمانان در اندلس بود.»[6]
«دانیل بريفولت» می‌گوید: «از سال ۷۰۰ میلادی، تابش تمدن عربی-اسلامی از شرق مدیترانه تا ایران در شرق و اسپانیا در غرب گسترش یافت؛ در نتیجه، بخش بزرگی از علوم قدیم دوباره کشف شد و اکتشافات جدیدی در ریاضیات، شیمی، فیزیک و دیگر علوم ثبت گردید. در این میدان، همانند سایر زمینه‌ها، اعراب آموزگاران اروپا بودند و در شکوفایی علوم در این قاره سهمی به‌سزا داشتند.»[7]
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۷۲۵ به نقل از بناء الإنسانیة از رولت بریفولت.
[2]. شمس العرب تسطع علی الغرب، ص: ۴۰۱-۴۰۲.
[3]. همان منبع، ص: ۱۴۹-۱۵۰.
[4]. شمس العرب تسطع علی الغرب، ص: ۱۵۰.
[5]. ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۷۲۶ به نقل از العلوم البحتة فی الحضارة العربیة الإسلامیة، علی عبدالله الدفاع، ص: ۳۰۳.
[6]. ابوخلیل، شوقی، المبارک، هانی، دور الحضارة العربیة الإسلامیة فی النهضة الأوروبیة، ص: ۱۲۵، دارالفکر، دمشق، سوریة.
[7]. ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۷۲۷، به نقل نشأة الإنسانیة از دانیل بریفولت ص: ۸۴.
