تحولات فکری و اجتماعی در جوامع اسلامی همواره تحت تأثیر شخصیت‌های برجسته‌ای قرار داشته است که با نواندیشی و اصلاح‌طلبی، مسیر تاریخ را تغییر داده‌اند. در میان این متفکران، سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله جایگاه ویژه‌ای دارد. وی یکی از پیشگامان نهضت بیداری اسلامی بود که تلاش‌های گسترده‌ای برای احیای هویت اسلامی، مقابله با استعمار، و اصلاح جوامع مسلمان انجام داد. سید جمال، برخلاف بسیاری از اندیشمندان پیش از خود، نه‌تنها به ارائۀ نظریات محدود نپرداخت، بلکه در مقام یک مصلح فعال، دست به اقدامات عملی زد و با سفرهای متعدد خود به کشورهای اسلامی، به‌ویژه مصر، تلاش کرد تا بذر بیداری را در جوامع اسلامی بپاشد.
مصر، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای اسلامی در قرن نوزدهم، بستری مناسب برای پذیرش اندیشه‌های اصلاحی سید جمال فراهم کرد. این کشور، با داشتن پیشینه‌ای غنی در تمدن اسلامی و برخورداری از مراکز علمی همچون جامع الأزهر، در طول تاریخ، کانون توجه نواندیشان و مصلحان بوده است. اما در دوران ورود سید جمال، مصر درگیر بحران‌های شدید سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بود. استعمار خارجی، استبداد داخلی، و رکود فکری، این کشور را در آستانۀ یک بحران هویتی قرار داده بود که راه را برای پذیرش اصلاحات و اندیشه‌های جدید هموار می‌ساخت.
مسئلۀ تحقیق و ضرورت پرداختن به نقش سید جمال در بیداری اسلامی مصر
بیداری اسلامی، به‌عنوان یک جنبش فکری و سیاسی، یکی از مهم‌ترین پدیده‌های تاریخ معاصر اسلام است. این جنبش، پاسخی به بحران‌های ناشی از استعمار، استبداد و انحطاط فکری بود و در پی بازگرداندن شکوه تمدن اسلامی، احیای روح اجتهاد، و ایجاد وحدت میان مسلمانان شکل گرفت. سید جمال‌الدین افغان، یکی از نخستین متفکرانی بود که این ضرورت را درک کرد و برای تحقق آن، طرحی گسترده ارائه داد. وی، با انتقاد از وضعیت موجود جهان اسلام، راهکارهایی برای خروج از این بحران پیشنهاد کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
بازگشت به اسلام اصیل و اجتناب از جمود فکری و تقلید کورکورانه؛
اصلاح نظام‌های آموزشی و احیای نقش علما در هدایت فکری جامعه؛
مبارزه با استبداد داخلی و سلطۀ استعمار خارجی؛
اتحاد مسلمانان در برابر تهدیدهای خارجی و چالش‌های داخلی.
ازآنجایی‌که مصر یکی از نخستین کشورهایی بود که میزبان اندیشه‌های اصلاحی سید جمال شد، بررسی تأثیر حضور او در این کشور، نقش مهمی در درک بیداری اسلامی دارد. سؤال اساسی این پژوهش آن است که چگونه اندیشه‌های سید جمال در مصر گسترش یافت و چه تأثیری بر جنبش‌های فکری و سیاسی این کشور گذاشت؟
زمینه‌های تاریخی و اجتماعی پذیرش اندیشه‌های سید جمال در مصر
مصر در قرن نوزدهم، به دلایل متعددی، بستری مناسب برای پذیرش اصلاحات فکری و اجتماعی بود. این کشور، از یک‌سو، تحت سلطۀ استعمارگران غربی قرار داشت و از سوی دیگر، با چالش‌های داخلی همچون حکومت‌های استبدادی و انحطاط علمی روبه‌رو بود. مهم‌ترین عواملی که مصر را مستعد پذیرش اندیشه‌های اصلاحی سید جمال کرد، عبارت‌اند از:
۱. ضعف حکومت خدیویان و وابستگی آن‌ها به قدرت‌های خارجی:
حکومت مصر در این دوره، تحت کنترل خدیویان بود که رابطه‌ای وابسته با انگلیس و فرانسه داشتند. این امر، موجب خشم نخبگان و مردم مصر شد و آن‌ها را به دنبال راه‌حلی برای استقلال کشور سوق داد.
۲. رکود فکری و ضرورت اصلاح نظام آموزشی:
نظام آموزشی سنتی مصر، که عمدتاً بر محفوظات و تقلید استوار بود، توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای جدید را نداشت. بسیاری از اندیشمندان مصری، به‌ویژه علمای الازهر، متوجه این ضعف شدند و خواهان اصلاحاتی در نظام آموزشی شدند.
۳. حضور نخبگان اصلاح‌طلب و استقبال از ایده‌های جدید:
مصر، برخلاف بسیاری از کشورهای اسلامی، دارای قشر قابل‌توجهی از نخبگان و روشن‌فکرانی بود که آمادۀ پذیرش ایده‌های اصلاحی بودند. سید جمال، با ارتباط گرفتن با این نخبگان، توانست اندیشه‌های خود را به‌سرعت در مصر گسترش دهد.
روش‌شناسی اصلاحی سید جمال در مصر
سید جمال، برخلاف بسیاری از مصلحان سنتی، اصلاح را صرفاً به حوزۀ دینی محدود نمی‌دانست، بلکه آن را در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دنبال می‌کرد. روش او بر چند اصل کلیدی استوار بود:
۱. آگاهی‌بخشی از طریق تعلیم و تربیت:
سید جمال، نقش اساسی برای آموزش و آگاهی‌بخشی مردم قائل بود. او با تدریس در محافل علمی مصر و نگارش مقالات در نشریات، تلاش کرد تا جوانان و نخبگان را با ضرورت اصلاحات اسلامی آشنا کند.
۲. استفاده از رسانه برای گسترش اندیشه‌های اصلاحی:
انتشار روزنامۀ «العروة الوثقی» یکی از مهم‌ترین اقدامات سید جمال در این راستا بود. این نشریه، که مخاطبان گسترده‌ای در جهان اسلام داشت، به نقد سیاست‌های استعماری و استبدادی پرداخت و مسلمانان را به بیداری و مقاومت فراخواند.
۳. همکاری با نخبگان و علمای اصلاح‌طلب:
یکی از راهبردهای مهم سید جمال، ارتباط با نخبگان و علمای برجستۀ مصر بود. او با محمد عبده که بعدها یکی از مهم‌ترین متفکران اصلاح‌طلب اسلامی شد، ارتباط نزدیکی برقرار کرد و اندیشه‌های خود را به او انتقال داد.
۴. تأکید بر وحدت اسلامی و مبارزه با تفرقه:
سید جمال معتقد بود که تفرقه میان مسلمانان، یکی از مهم‌ترین عوامل ضعف آن‌ها در برابر استعمار است. او تلاش کرد تا با ارائۀ ایدۀ پان‌اسلامیسم، مسلمانان را به اتحاد و همبستگی دعوت کند.
در نهایت!
تحلیل سیر اندیشه‌های سید جمال‌الدین افغان نشان می‌دهد که وی، با ورود به مصر، نقشی کلیدی در شکل‌گیری بیداری اسلامی در این کشور ایفا کرد. اندیشه‌های او، اگرچه در آن زمان با مخالفت‌هایی روبه‌رو شد، اما زمینه‌ساز تحولات فکری و اجتماعی عمیقی گردید که تأثیر آن تا امروز باقی مانده است.
