کلیدواژه‌ها: سیدجمال، بیداری، مصر، نهضت، اصلاح، استعمار.
چکیدۀ مطلب
در بخش قبلی، به بررسی دعوت سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله به سوی اصلاح و تجدد در اندیشۀ اسلامی پرداختیم و نشان دادیم که او چگونه تلاش کرد تا با آگاهی‌بخشی به مسلمانان، آنان را به اصلاح دینی، وحدت اسلامی و مقاومت در برابر استعمار دعوت کند. اکنون در این مقاله، نقش سید جمال در بیداری اسلامی مصر را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.
بیداری اسلامی در جهان اسلام، به‌ویژه در قرن نوزدهم، تحت تأثیر عوامل متعددی قرار داشت که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تلاش‌های فکری و اصلاحی سید جمال‌الدین افغان اشاره کرد. سید جمال‌الدین، به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران نهضت بیداری اسلامی، در جوامع مختلف اسلامی سفر کرد و به دنبال اصلاحات فکری، دینی و سیاسی بود. مصر، یکی از مراکزی بود که اندیشه‌های او بیشترین تأثیر را در آن گذاشت. در این مقاله، تلاش می‌شود تا با بررسی زمینه‌های اجتماعی و سیاسی مصر در دوران حضور سید جمال، نقش او در شکل‌گیری بیداری اسلامی در این کشور تحلیل گردد.
وضعیت سیاسی و اجتماعی مصر در نیمۀ دوم قرن نوزدهم
در نیمۀ دوم قرن نوزدهم، مصر تحت سلطۀ استعمار انگلیس و نفوذ شدید غرب قرار داشت. این کشور، که زمانی از مراکز مهم تمدن اسلامی محسوب می‌شد، به دلیل سیاست‌های استبدادی داخلی و دخالت‌های خارجی، دچار بحران‌های عمیق سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شده بود. حکومت خدیویان که ابتدا تحت نفوذ عثمانی بود، با گسترش دخالت‌های قدرت‌های استعماری، به‌ویژه بریتانیا و فرانسه، استقلال خود را تا حد زیادی از دست داده بود.
از لحاظ اجتماعی، جامعۀ مصر به دو بخش عمده تقسیم می‌شد: طبقۀ حاکم که عمدتاً از وابستگان حکومت و نخبگان غرب‌گرا تشکیل می‌شد؛ و توده‌های مردم که با مشکلات اقتصادی، ظلم حاکمان و نفوذ بیگانگان دست‌وپنجه نرم می‌کردند. در چنین فضایی، اندیشه‌های اصلاحی سید جمال‌الدین افغان به‌عنوان یک راه‌حل برای خروج از بحران مطرح شد. او تلاش کرد تا با تکیه بر آموزه‌های اسلامی، مردم را به آگاهی، مقاومت و اصلاح جامعه دعوت کند.
ورود سید جمال‌الدین افغان به مصر و فعالیت‌های او
سید جمال در سال ۱۸۷۱ میلادی وارد مصر شد و به سرعت در محافل علمی و سیاسی این کشور جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. او ابتدا به تدریس و سخنرانی در محافل علمی پرداخت و با نخبگان مصری همچون محمد عبده آشنا شد. تأثیر عمیق سید جمال بر محمد عبده، که بعدها یکی از مهم‌ترین مصلحان اسلامی شد، نشان‌دهندۀ نفوذ گستردۀ او در میان روشن‌فکران و علمای مصر بود.
یکی از مهم‌ترین اقدامات سید جمال در مصر، تأسیس روزنامۀ «العروة الوثقی» بود که به‌عنوان یکی از نخستین رسانه‌های فکری و سیاسی، نقش مهمی در آگاهی‌بخشی مردم و انتشار اندیشه‌های اصلاحی ایفا کرد. این روزنامه با انتقاد از سیاست‌های استعماری و استبداد داخلی، به دنبال ایجاد روحیۀ مبارزه و اتحاد میان مسلمانان بود. سید جمال هم‌چنین در سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود، بر ضرورت بازگشت به اسلام اصیل، اصلاح نظام حکومتی و مبارزه با سلطۀ استعمار تأکید می‌کرد.
محورهای فکری و اصلاحی سید جمال‌الدین افغان
اندیشه‌های سید جمال‌الدین در مصر، بر چند محور اصلی استوار بود:
۱. بازگشت به اسلام اصیل و اصلاح دینی:
سید جمال معتقد بود که انحطاط جوامع اسلامی ناشی از دور شدن از آموزه‌های حقیقی اسلام است. او بر لزوم اجتهاد و بازنگری در تفکر اسلامی تأکید داشت و از تقلید کورکورانه انتقاد می‌کرد.
۲. مبارزه با استعمار و استبداد:
او استعمار غربی را عامل اصلی عقب‌ماندگی جهان اسلام می‌دانست و معتقد بود که مسلمانان باید با وحدت و آگاهی سیاسی، در برابر دخالت‌های خارجی مقاومت کنند.
۳. اصلاح نظام حکومتی و عدالت اجتماعی:
سید جمال بر این باور بود که اصلاح سیاسی و اجتماعی، تنها از طریق ایجاد یک حکومت عادل اسلامی امکان‌پذیر است. او از حاکمان می‌خواست که بر اساس آموزه‌های اسلامی حکومت کنند و عدالت را در جامعه برقرار سازند.
۴. وحدت امت اسلامی:
سید جمال، از نخستین اندیشمندانی بود که ایدۀ پان‌اسلامیسم را مطرح کرد. او تلاش کرد تا مسلمانان را از ملی‌گرایی و اختلافات مذهبی دور کرده و آنان را در برابر استعمارگران متحد سازد.
چالش‌ها و موانع در مسیر اصلاحات سید جمال در مصر
هرچند که اندیشه‌های سید جمال تأثیر عمیقی بر مصر گذاشت، اما با موانع و چالش‌های متعددی روبه‌رو شد:
مخالفت استعمارگران: انگلیس و فرانسه، که حضور سید جمال را تهدیدی برای منافع استعماری خود می‌دانستند، تلاش کردند تا نفوذ او را محدود کنند و او را از مصر تبعید کردند.
مقاومت نخبگان غرب‌گرا: برخی از روشن‌فکران مصری که تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب بودند، با اندیشه‌های اسلامی سید جمال مخالفت کردند و او را متهم به ارتجاع‌گرایی نمودند.
عدم حمایت کامل از سوی حاکمان: برخی از مقامات مصری در ابتدا از سید جمال استقبال کردند، اما تحت فشارهای داخلی و خارجی، به مقابله با او پرداختند.
تأثیرات بلندمدت سید جمال‌الدین افغان بر بیداری اسلامی در مصر
اندیشه‌های سید جمال، حتی پس از خروج او از مصر، تأثیرات عمیقی در تحولات فکری و سیاسی این کشور بر جای گذاشت. برخی از مهم‌ترین نتایج فعالیت‌های او عبارت‌اند از:
۱. تداوم اندیشه‌های اصلاحی در میان علمای مصر: شاگردان سید جمال، به‌ویژه محمد عبده، راه او را ادامه دادند و در حوزۀ اصلاحات دینی و اجتماعی فعالیت کردند.
۲. ایجاد زمینه برای جنبش‌های اسلامی: اندیشه‌های سید جمال، الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های اسلامی همچون اخوان‌المسلمین شد که بعدها به یکی از مهم‌ترین جریان‌های فکری و سیاسی مصر تبدیل گردید.
۳. گسترش آگاهی سیاسی و اجتماعی: آثار و نوشته‌های سید جمال، مردم را نسبت به استعمار و استبداد آگاه ساخت و زمینه‌ساز جنبش‌های مقاومت و مبارزه با نفوذ غرب شد.
خلاصه اینکه سید جمال‌الدین افغان را می‌توان یکی از پیشگامان بیداری اسلامی دانست که نقش مهمی در تحولات فکری و سیاسی مصر ایفا کرد. او با تکیه بر اندیشه‌های اسلامی و اصلاح‌طلبانه، تلاش کرد تا مسلمانان را به آگاهی و وحدت فراخواند و آنان را در برابر استعمار و استبداد بسیج کند. هرچند که بسیاری از اهداف او در زمان حیاتش تحقق نیافت، اما اندیشه‌های او به‌عنوان میراثی ماندگار، تأثیرات بلندمدتی در تاریخ جهان اسلام به‌جای گذاشت. مصر، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فکری و تمدنی جهان اسلام، بیش از هر جای دیگر از آموزه‌های او بهره برد و این تأثیرات را می‌توان در جریان‌های فکری و سیاسی قرن بیستم و بیست‌ویکم مشاهده کرد.
