جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش چهل‌ودوم)

نویسنده: شکران احمدی

جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش چهل‌ودوم)

حفظ نسب (نسل/عرض) و حفظ مال

حفظ نسب و مال از جمله مقاصد ضروری شریعت اسلامی است که در فقه و اصول اهمیت ویژه‌ای دارد. حفظ نسب که شامل حفظ نسل و عرض می‌شود، در کنار حفظ مال، به عنوان اهداف بنیادین شریعت مطرح شده است. در این جستار، به تحلیل و بررسی این دو مقصد می‌پردازیم.

یکی از مقاصد ضروری شریعت اسلامی، حفظ نسل یا نسب و عرض است. این مقصد پس از حفظ دین، نفس و عقل، در مرتبه‌ای برجسته قرار دارد. شارع حکیم برای حفاظت از این مقصد، وسایل ایجابی و سلبی را تشریع کرده است که در ادامه به تحلیل آن‌ها می‌پردازیم.

دیدگاه‌های علما دربارۀ نام‌گذاری این مقصد

دانشمندان در نام‌گذاری این مقصد اختلاف نظر دارند:

1. حفظ نسب: عالمانی مانند رازی، ابن قدامه، بیضاوی، قرافی، صدرالشریعه، ابن سبکی، جلال‌الدین محلی و زکریا انصاری این مقصد را حفظ نسب می‌دانند.

2. حفظ نسل: غزالی، آمدی، ابن الحاجب، شاطبی و زرکشی آن را حفظ نسل نامیده‌اند.

3. حفظ فرج: امام‌الحرمین و شیخ‌الاسلام ابن تیمیه این مقصد را حفظ فرج می‌نامند.^[1]

طاهر بن عاشور می‌گوید: «اگر هدف از حفظ نسب، محافظت از نسل بشری باشد، ذکر آن در امور ضروری موجه است؛ زیرا فقدان آن به انقطاع نسل انسانی و فساد جهان می‌انجامد.»^[2]

امام شاطبی ^{رحمه‌الله} نیز بیان می‌کند: «بقای نسل بشری در گرو تداوم آن است و انقطاع نسل به نابودی بشر می‌انجامد. حفظ نسب، مکمل حفظ نسل است و بدون آن، این مقصد تحقق نمی‌یابد.»^[3]

ب: وسایل ایجابی حفظ نسب

اسلام به شیوه‌های گوناگون، مردم را به ازدواج و همسرگزینی تشویق کرده است. ازدواج نه تنها یکی از سنن انبیاء، بلکه عبادتی است که نصف دین را کامل می‌کند. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَةً…»^[4] «ما پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و برای آنان همسران و فرزندان قرار دادیم.»

پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «مَنْ رَزَقَهُ اللَّهُ امْرَأَةً صَالِحَةً فَقَدْ أَعَانَهُ عَلَى شَطْرِ دِينِهِ…»؛^[5] ترجمه: «کسی‌که خداوند همسر شایسته‌ای به او عطا کند، بر نیمی از دینش یاری شده است؛ پس باید در حفظ نیمۀ دیگر، تقوای الهی پیشه کند.»

ازدواج و انتخاب همسر، نیکوترین و طبیعی‌ترین راه برای ارضای غریزۀ جنسی است که موجب آرامش جسمی و روانی می‌شود. این آرامش، کشمکش‌ها و نزاع‌های درونی را پایان داده و زندگی انسانی را متوازن می‌سازد. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ.»[6] «و از نشانه‌های قدرت الله این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنار آن‌ها آرامش یابید و میان شما محبت و رحمت قرار داد. در این امر نشانه‌هایی است برای کسانی‌که تفکر می‌کنند.»

کسانی‌که از ازدواج کناره‌گیری می‌کنند، در شریعت مورد نکوهش قرار گرفته‌اند. انس بن مالک ^{رضی‌الله‌عنه} روایت می‌کند که سه نفر نزد همسران پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آمدند و از عبادات آن‌حضرت پرسیدند. وقتی از عبادات ایشان باخبر شدند، عبادت خود را ناچیز دانسته و گفتند: یکی گفت: من تمام شب را نماز می‌خوانم. دیگری گفت: من همۀ روزها روزه می‌گیرم و هیچ‌گاه افطار نمی‌کنم. سومی گفت: من از زنان کناره‌گیری می‌کنم و هرگز ازدواج نمی‌کنم. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «أَمَّا وَاللَّهِ إِنِّي لَأَخْشَاكُمْ لِلَّهِ وَأَتْقَاكُمْ لَهُ، وَلَكِنِّي أَصُومُ وَأُفْطِرُ، وَأُصَلِّي وَأَرْقُدُ، وَأَتَزَوَّجُ النِّسَاءَ، فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي»؛[7] «سوگند به خدا که من از همۀ شما بیشتر از خدا می‌ترسم و پرهیزکارترم، ولی روزه می‌گیرم و افطار می‌کنم، نماز می‌خوانم و استراحت می‌کنم و با زنان ازدواج می‌کنم. پس کسی‌که از سنت من روی‌گردان باشد، از من نیست.»

ادامه دارد…

[1] . اليوبي، مقاصد الشريعة الاسلامية وعلاقتها بالأدلة الشرعية : ٢٤٦-۲۴۷.

[2] . ابن عاشور، مقاصد الشريعة: ۸۱.

[3] . الشاطبی، الموافقات: ۱۷/۲.

[4] . سورۀ رعد، آیۀ ۳۸.

[5] . شعب الإيمان : ۳۴۱/۷.

[6] . سورۀ روم، آیۀ ۲۱.

[7] . صحيح البخاري، كتاب النكاح، باب الترغيب في النكاح: ۲/۷.