دانش‌ورزی در اندیشه اسلامی «بخش پنجم»

نویسنده: عبدالحی لیان

دانش‌ورزی در اندیشۀ اسلامی

بخش پنجم

۳. جایگاه معلم در اسلام

اهمیت و ارزش هر کاری بستگی به نقش و تاثیر آن بر روند پیشرف جامعۀ بشری دارد و ارزش‌یابی آن نیز از همین رهگذر سنجیده می‌شود. صاحب‌نظران حوزۀ جامعه‌شناسی بر نقش تعلیم و تربیت و معلم به‌عنوان برجسته‌ترین عامل از میان عوامل گوناگون تاثیرگذار بر به وجود آمدن جامعه‌ای متمدن، اتفاق نظر دارند.

ازهمین‌رو؛ اسلام عزیز به نقش بارز معلم در عرصۀ تعلیم و تربیت و نیز تاثیر مثبت آن بر ایجاد جامعه‌ای مدرن به گونۀ خاص عنایت نموده است.

۱.۳. جایگاه معلم در قرآن

برای معلم همین منزلت کافیست که او پرچم‌دار رسالت انبیای الهی ^{علیهم‌الصلاةوالسلام} است و سر نخ همۀ پیشرفت‌ها به وی برمی‌گردد. چه بسا از همین جهت‌ قرآن مجید برای مقام معلمی ارزشی بسیار بیان کرده است؛ زیرا او با تعلیم و نشر دانش، انسان‌ها را به سوی کمال و پیشرفت سوق می‌دهد.

جایگاه ویژۀ معلم در کلام الهی و فضیلت آن بر کسی پوشیده نیست؛ ولی از باب یادآوری نیکو به برخی از این آیات اشاره می‌شود.

الف) معلمی وظیفۀ انبیا^{علیهم‌الصلاةوالسلام}

خداوند متعال از برجسته‌ترین وظایف انبیا^{علیهم‌الصلاةوالسلام}، شغل معلمی را یاد می‌کند. چنانچه می‌فرمایند: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ.»[1]؛ ترجمه: او ذاتی است که در میان جمعیتِ درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن‌ها می‌خواند و آن‌ها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند!.

بنابر یک دید کلیِ به دست آمده از تعریف‌های ارائه شده از واژۀ معلم، معلمی به هرگونه تلاشی که برای هدایت، تکامل و آموزش انسان صورت می‌گیرد، اطلاق می‌گردد. ازهمین‌رو به پیامبران الهی‌^{علیهم‌الصلاةوالسلام} که با تعلیم احکام نازل شده از سوی پروردگار شغل انسان‌سازی را در تمام ابعاد آن به وجه احسن انجام داده‌اند، معلم گفته می‌شود.

این وجیبه پس از انبیای الهی‌^{علیهم‌الصلاةوالسلام} به دوش آموزگاران عامل به فرامین الهی سپرده شده است. و همین مهم با ارزش بودن جایگاه آنان را روشن می‌سازد.

افزون بر آنچه گفته شد جایگاه معلم را می‌توان حیاتی‌ترین جایگاه در تعیین سعادت یا شقاوت ملت‌ها دانست؛ زیرا اگر معلم صحیح عمل کند و تربیت را درست و بر مبنای ارزش‌ها انجام دهد، می‌توان جامعه را از سستی، شقاوت، وابستگی، کم‌خردی دور ساخت. این معلم است که با تربیت صحیح خود نیروی مفید و صالح را به جامعه تحویل می‌دهد. پس، هرچه شغل عظیم باشد مسئولیت نیز به همان مقدار بزرگ خواهد بود و ارزش و جایگاه نیز بزرگ‌تر. از همین‌ جهت است که می‌گویند مسئول بخش بزرگی از پیش‌آمدهایی که بر یک کشور رُخ می‌دهد، آموزگاران و فرهنگیان است؛ زیرا نخستین سنگ تهداب جهت‌دهی جامعه به دست شکوفای آنان نهادینه می‌گردد.

ب) معلمی از وظایف برجستۀ پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌‌علیه‌وسلم}

دسته‌ای از آیات قرآن مجید در باب معرفی وظایف عمدۀ پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} این‌گونه بیان دارد: «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَه…»[2]؛ ترجمه: او ذاتی است که در میان جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن‌ها می‌خواند و آن‌ها را تزکیه می‌کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می‌آموزد.

برپایۀ این آیه برای یک آموزگار چه مقامی برتر از این می‌توان تصور کرد که وی در انتخاب و انجام وظیفۀ خویش بر مسیر پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} سیر می‌نماید و وظیفه‌ای همچون انبیا الهی‌^{علیهم‌الصلاةوالسلام} را برگزیده است.

ج) معلم، شایستۀ دریافت رتبۀ خاص

خداوند متعال در سلسلۀ رتبه‌دهی به انسان‌های خاص، از اندیشمندان و صاحبان دانش نام می‌برد و می‌فرماید: «… يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ…»[3]؛ ترجمه: خداوند کسانی را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم به آنان داده شده درجات عظیمی می‌بخشد.

دربارۀ دارندگان «درجات» حضرت ابن مسعود ^{رضی‌الله‌عنه} می‌گوید: خداوند متعال اندیشمندان و صاحبان دانش را می‌ستاید و می‌فرماید آنان که دارای ایمان و دانش هستند و بر وفق فرمان الهی عمل می‌کنند بر کسانی‌که تنها ایمان دارند، برتری دارند.^[4]

گرچه ظاهر آیه به ستودن اهل ایمان و دارندگان دانش پرداخته است؛ ولی از آنجا که لازمۀ معلمی و تعلیم دادن، برخورداری از دانش به‌گونۀ خاص است پس، آموزگاران نیز شامل مدح و رتبه‌دهی این آیه خواهند شد.

۲،۳ جایگاه معلم از دیدگاه روایات

تعلیم و تربیت انسان‌ از جمله مهم‌ترین برنامۀ‌ پیامبران الهی‌^{علیهم‌الصلاةوالسلام} بوده است که آنان آنچه را خداوند متعال به عنوان وحی فرو می‌فرستاده، از طریق استدلال، انذار، بشارت، پند و اندرز به مردم تعلیم می‌دادند. ازهمین‌رو در طول تاریخ بشر تاکنون، معلمی از بنیادی‌ترین کارها و محوری‌ترین و پرچالش‌ترین شغل‌ها به شمار می‌آید. این امر سبب شده تا در دین مبین اسلام، به‌ویژه در روایات گوناگون به مقام شامخ معلمی ارج گذاشته شود.

الف) معلم، شایستۀ مغفرت الهی

بنابر روایت ترمذی، پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} پس از بیان فضیلت معلم بر‌ عابد، با بیانی روشن، شیوا و صریح دربارۀ جایگاه معلم و مربی در جهان آفرینش این‌گونه فرموده‌اند: «… إن الله وملائکته وأهل السّماوات والأرضین حتّی النّمله فی حُجرِها وحتَی الحوت لیُصلُّون علی معلّم الخیر»^[5]؛ ترجمه: خداوند، ملائکه، اهل آسمان‌ها و زمین حتی مورچه‌ها در (سوراخ) خانه‌های‌شان و ماهیان (دریا) برای معلمی دعا می‌کنند که به مردم آنچه به نفع دین و دنیای آن‌ها است را آموزش می‌دهد.^[6]

این حدیث به چند مورد ویژه اشاره دارد‌:

۱.     معلم، مشمول رحمت الهی می‌گردد.

۲.     همۀ موجودات آسمانی و زمینی از بارگاه خداوند متعال برای معلم شایسته درخواست بخشش و مغفرت دارند.

۳.     اثر عمل نیک معلم بسیار وسیع و گسترده است تا آنجا که حتی مورچه‌های بیابان و ماهی‌های دریا نیز از آن بی‌بهره نمی‌مانند.

۴.     بنابر گستردگی رحمت خداوند، معصوم بودن ملائکه، عمومیت طلب کنندگان و همیشه‌گی درخواست مغفرت الهی از سوی آن‌ها، بخشیده شدنِ دست‌کم گناهان صغیرۀ معلم بعید به نظر نمی‌رسد.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی