یکی از عرصه‌های مهمی که طبیبان مسلمان در آن نقش اساسی ایفا کرده‌اند، حوزۀ طب و پزشکی زنان است. در این زمینه، بررسی و تحلیل بیماری‌های گوناگون زنان، مشکلات ناباروری و چگونگی مدیریت زایمان از جمله موضوعاتی بوده است که دانشمندان مسلمان به آن پرداخته‌اند.
مسلمانان در مباحثی مانند اختلالات قاعدگی و عادت ماهانۀ زنان، تشریح ساختار رحم و بیماری‌های مرتبط با آن، عقامت و بی‌فرزندی، بیماری‌های معدۀ زنان، نحوۀ خروج جنین، زایمان سزارین، انبساط رحم متناسب با اندازۀ جنین، حمل کاذب و خارج از رحم و بسیاری موضوعات دیگر، پژوهش‌ها و نوآوری‌هایی داشته‌اند.
یکی از موضوعات قابل‌توجه، جراحی‌های مرتبط با زنان بوده است. در این عرصه، تلاش‌های بی‌وقفۀ طبیبان مسلمان قابل‌تقدیر است. نمونه‌هایی از این فعالیت‌ها عبارت‌اند از:
۱. ختنۀ زنان: ختنۀ زنان از دیدگاه اسلامی الزامی نیست؛ اما در برخی مناطق و کشورها، حتی در میان غیرمسلمانان، رواج داشته است. به همین دلیل، مسلمانان به‌طور گسترده به این موضوع نپرداخته‌اند. بااین‌حال، برخی طبیبان اسلامی دربارۀ آن بحث کرده‌اند و راهکارهایی ارائه داده‌اند.
امام زهراوی، طبیب مشهور اسلامی، در این باره می‌گوید: «هنگامی که کلیتوریس از اندازۀ عادی بزرگ‌تر و سفت یا زشت شود که این حالت برای برخی زنان رخ می‌دهد، بهتر است قسمت اضافی آن را گرفته و به‌دقت بریده شود. البته باید مراقب بود که برش عمیق نباشد تا از خون‌ریزی جلوگیری شود. سپس ناحیۀ موردنظر با روش‌های مناسب درمان جراحی بهبود یابد.»[1]
۲. درمان بیماری «رتق»: بیماری «رتق» حالتی است که در رحم ایجاد شده و مانع از هم‌خوابی یا بارداری می‌شود. طبیبان مسلمان راه‌حل‌هایی برای درمان این بیماری ارائه کرده‌اند. امام رازی دراین‌باره می‌گوید: «رتق یا به‌صورت مادرزادی است یا بر اثر بیماری ایجاد می‌شود. اگر دهانۀ رحم بسته شود و چیزی شبیه عضله آن را مسدود کند، مرد قادر به آمیزش نخواهد بود و زن نیز حیض یا باردار نخواهد شد. اگر این گوشت در دهانۀ واژن رشد کند، آمیزش امکان‌پذیر است اما بارداری رخ نخواهد داد.»[2]
ابن سینا نیز دربارۀ این بیماری پژوهش کرده و شرایط و راه‌حل‌هایی برای درمان آن ذکر کرده است.
۳. خنثی‌مشکل: طبیبان مسلمان در مورد افراد دو‌جنسی و گونه‌های مختلف آن تحقیق کرده و به تبیین آن پرداخته‌اند.
۴. بواسیر رحمی: در مورد بواسیر رحمی، طبیبان مسلمان مانند امام رازی بحث کرده‌اند. وی بیان می‌کند: «این خون با درد و متفاوت از خون‌ریزی قاعدگی دفع می‌شود.»[3]
۵. زگیل رحم: ابن سینا دربارۀ زگیل رحم و تأثیر آن بر سلامت زنان، هم‌چنین احتمال سرایت آن به اعضای دیگر بدن سخن گفته است. امام زهراوی برای درمان آن، روش داغ‌کردن گردنۀ رحم را پیشنهاد کرده است. هم‌چنین امام ابن سینا بین وارونه‌شدن رحم و افتادگی رحم تمایز قائل شده و امام رازی به بیرون‌آمدگی رحم نیز پرداخته است.[4]
۶. درمان ترشحات غیرطبیعی رحم: طبیبان مسلمان برای رفع موادی که از رحم خارج می‌شوند، راهکارهای خاصی ارائه داده‌اند. امام زهراوی در کتاب تصریف خود به تفصیل در این باره سخن گفته است.[5]
۷. درمان ورم‌ها و سرطان رحم: این موضوع از مباحث برجسته‌ای است که مورد توجه طبیبان مسلمان مانند امام رازی، امام زهراوی، امام ابن سینا و مجوسی قرار گرفته است. برخی معتقدند ابن سینا نخستین کسی است که به ورم‌های رحم اشاره کرده یا حداقل به‌صورت جامع به این موضوع پرداخته است.[6]
۸. جراحی برای خارج‌کردن جنین:یکی دیگر از موضوعاتی که طبیبان مسلمان در آن نقش داشتند، جراحی برای خارج‌کردن جنین فوت‌شده از رحم مادر است. آنان با استفاده از مهارت‌های جراحی، جنین‌هایی را که در شکم مادر از دنیا می‌رفتند، از رحم خارج می‌کردند. هم‌چنین اگر مادر فوت می‌کرد، پیش از آن‌که مرگ به کودک سرایت کند، شکم مادر را جراحی کرده و جنین را زنده خارج می‌کردند. این اقدامات نشان‌دهندۀ توجه ویژۀ مسلمانان به حفظ جان کودک در شرایط بحرانی است.
مراقبت از زنان از دوران بارداری تا زایمان
طبیبان مسلمان توجه خاصی به وضعیت زنان باردار، نیازهای آنان و شرایط جنین در رحم داشته‌اند. آنان دربارۀ شرایط ایده‌آل برای بارداری زنان نیز مباحثی ارائه داده‌اند. از جمله صفات مناسب برای زنی که قصد بارداری دارد:
معتدل‌بودن مزاج، پرهیز از لاغری یا چاقی مفرط، داشتن سن حداقل پانزده سال، برخورداری از عقل معتدل، تناسب شکم و پهلو و منظم‌بودن قاعدگی.
طبیبان اسلامی هم‌چنین به شناسایی نشانه‌های بارداری پرداخته‌اند. از جمله علائمی که ذکر شده است: قطع‌شدن خون حیض، اشتها به خوردن چیزهای غیرمعمول مانند خاک، افزایش ترشح بزاق، استفراغ، درد معده و خفقان.
پیشگیری از سقط جنین
یکی دیگر از موضوعات مورد توجه طبیبان مسلمان، پیشگیری از سقط جنین و حمایت از زنان باردار برای حفاظت از سلامت جنین بوده است. امام رازی دراین‌باره می‌گوید: «سقط جنین ممکن است به دلایلی همچون بیماری‌هایی نظیر تشنج، صرع و ضعف تغذیه رخ دهد. هم‌چنین، گشاد‌بودن رحم، وجود باد در دهانۀ رحم، سرطان یا زخم‌های رحم نیز می‌تواند از عوامل سقط باشد.»
نشانه‌های نزدیک‌بودن زایمان
طبیبان مسلمان و قابله‌ها نشانه‌های نزدیک‌شدن زایمان را بررسی کرده‌اند. از جمله این نشانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سنگین‌شدن معده و پهلوها، پایین‌آمدن رحم به‌گونه‌ای که توسط قابله قابل لمس باشد، افزایش و تکرار خون‌ریزی، جاری‌شدن رطوبت از اندام خاص و پس از آن، جاری‌شدن خون به‌صورت لغزنده.
بسیاری از مباحث مرتبط با زایمان و نشانه‌های آن در تخصص قابله‌ها بوده است. قابله‌ها که در این زمینه دانش و تجربۀ عملی داشتند، نقشی کلیدی در شناسایی نشانه‌های نزدیک‌شدن ولادت و مدیریت مراحل زایمان ایفا می‌کردند.[7]
ادامه دارد…
[1] . زهراوی، ابوالقاسم خلف ابن عباس، التصریف لمن عجز عن التألیف، ص: ۱۱۳، چاپ لکنو، هندوستان.
[2] . محمودالحاج، قاسم، امراض النساء والولادة فی الطب العربی الإسلامی، ص: ۵۱، چاپ اول، موصل، دار ماشکی، عراق.
