امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت و شیوه‌ها (بخش چهارم)

نویسنده: شکران احمدی

شیوه‌های عملی امر به معروف و نهی از منکر

از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک اصل مهم و حیاتی در دین اسلام تلقی می‌گردد و یک از ویژگی‌های بارز این امت است، قرآن و سنت راهنمایی کامل و شامل پیرامون آن نموده و شیوه‌های آن را به بررسی گرفته است که به برخی از آن اشاره می‌شود:

1. تبلیغ عملی و ارایه‌ی الگو؛

خداوند متعال اهل کتاب را خطاب می‌کند که چرا به آنچه می‌گویند، عمل نمی‌کنند: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ»؛ ترجمه: (آیا مردم را به نیکوکاری فرمان می‌دهید [و از ایشان می‌خواهید که بیشتر به طاعت و نیکی‌ها بپردازند و از گناهان دست بردارند] و خود را فراموش می‌کنید [و به آنچه به دیگران می‌گویید، خودتان عمل نمی‌کنيد ؟] درحالی‌که شما کتاب می‌خوانيد [و تورات را در اختيار داريد و در آن تهديد خدا را درباره‌ی آن که کردارش مخالف گفتار است، مطالعه می‌کنید؟] آيا نمی‌فهمید [و عقل ندارید تا شما را از اين کردار زشت باز دارد؟].)

و در جایی دیگر مؤمنان را خطاب می‌کند: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتاً عِندَاللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ»؛ ترجمه: «ای مؤمنان! چرا سخنی [به ديگران] می‌گویید که خودتان برابر آن عمل نمی‌کنید؟ اگر سخنی را بگویید و خودتان بر آن عمل نکنید، موجب کینه و خشم عظیم خدا می‌گردد.»

بنابراین، مؤثرترین شیوه در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است. پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در اغلب کارها قبل از این‌که دیگران را تشویق کند، خود پیش‌قدم می‌شد؛ چنان‌که در بدو هجرت، رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} شخصاً در تأسیس و ساخت مسجدالنبی کار می‌کرد و خشت برمی‌داشت و مسلمانان نیز از وی پیروی می‌کردند؛ همچنین در غزوه‌ی احزاب، رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} شخصاً در حفر خندق شرکت کرد تا مسلمانان را به تحصیل اجر و ثواب ترغیب و تشویق نماید؛ همچنین آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} وقتی از چیزی نهی می‌کرد، از نزدیکان خویش آغاز می‌نمود؛ چنان‌که در حجةالوداع فرمود: «أَلاَ كُلُّ شَىْءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِيَّةِ تَحْتَ قَدَمَىَّ مَوْضُوعٌ وَدِمَاءُ الْجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعَةٌ وَإِنَّ أَوَّلَ دَمٍ أَضَعُ مِنْ دِمَائِنَا دَمُ ابْنِ رَبِيعَةَ بْنِ الْحَارِثِ كَانَ مُسْتَرْضِعًا فِى بَنِى سَعْدٍ فَقَتَلَتْهُ هُذَيْلٌ وَرِبَا الْجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ وَأَوَّلُ رِبًا أَضَعُ رِبَانَا رِبَا عَبَّاسِ بْنِ عَبْدِالْمُطَّلِبِ فَإِنَّهُ مَوْضُوعٌ كُلُّهُ…»؛ ترجمه: (آگاه باشید! تمام رسوم جاهلیت را زیر پا می‌گذارم و هر خونی که در جاهلیت ریخته شده، قصاص و خون‌بهایی ندارد و نخست از خون [عموزاده‌ام] ربیعه بن حارث که در میان بنی‌سعد شیر خورده بود و هذیل او را به قتل رساندند، شروع می‌کنم و آن را ساقط اعلام می‌کنم؛ همچنین ربای دوران جاهلیت را زیر پا می‌گذارم و معاملاتی که براساس ربا انجام گرفته باطل اعلام می‌کنم و نخست از عباس بن عبدالمطلب شروع می‌کنم و معاملات او را که براساس ربا انجام گرفته، باطل اعلام می‌کنم.)

2. احترام به شخصیت افراد و انتخاب شیوه‌های خوب در رفتار؛

دومین اصلی که در تأثیر امر به معروف و نهی از منکر و ایجاد روحیه‌ی همکاری، همبستگی و همراهی درخور توجه است، احترام و شخصیت‌دادن به مخاطبان است.

دعوت باید به‌نحوی باشد که سبب حقارت طرف مقابل نگردد و او در مقابل مردم احساس بی‌احترامی نکند، وظیفه‌ی امرکننده و نهی‌کننده این است که به فکر اصلاح و خیرخواهی باشد و فرد مدعو را دشمنی در میدان کاروزار نپندارد؛ بلکه او را همچون مریضی تصور کند که نیاز به مراقبت و ترحم دارد و داعی در مراحل مختلف باید حقوق مسلمانان را مراعات کند و شخصیت و آبروی کسی را مخدوش نسازد.

3. سخن‌گفتن با نرمی و ملایمت همراه با محبت؛

نفوذ و تسلّط بر قلوب با گذر از پل محبت و نرم‌خویی و مهر و عطوفت امکان‌پذیر است، خصلتی که موفقیت پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ»؛ ترجمه: (از پرتو رحمت الهی است كه تو با آنان [كه سر از خط فرمان كشیده بودند] نرمش نمودی و اگر درشت‌خوی و سنگ‌دل بودی از پیرامون تو پراکنده می‌شدند.)

همچنین رسول گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده است: «مَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَم الْخَيْرَ»؛ (کسی که نرم‌خویی در او نباشد، از تمامی خیرات محروم می‌شود.)

قرآن کریم به موسی و هارون ^{علیهماالسلام} می‌فرماید: «َقُولَا لَهُ قَوْلاً لَّيِّناً لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»؛ ترجمه: ([نزد فرعون بروید] سپس به نرمی با او [درباره‌ی ايمان] سخن بگویید، شايد [غفلت خود و عظمت خدا را] ياد كند و [از عاقبت كفر و طغيان خويش و عذاب دوزخ] بهراسد.)

مفتی محمدشفیع ^{رحمه‌الله} می‌فرماید: «امروزه شما مصلحان، بزرگ‌تر از موسی ^{علیه‌السلام} نیستید و مخاطب شما از فرعون گمراه‌تر نیست؛ لذا این روش پیامبرانه برای همه‌ی دعوت‌گران تا قیامت نمونه و اسوه است». زیرا وقتی بشر طاقت درشتی و تندی را از پیامبران الهی که مورد تأیید او هستند، ندارد مسلماً از دیگران هرگز تحمل نخواهد کرد.

بخش قبلی | بخش بعدی