نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش هفتادودوم
عناوین زیبا و دل‌چسپ
در این مبحث به بخش دیگری از تمدن باشکوه اسلامی در زمینۀ نام‌گذاری و عنوانگذاری بر تالیفات و دستاوردهای علمی اندیشمندان اسلامی می‌پردازیم.
فرهنگ و تمدن اسلامی چنان بالا و غنی بوده است که علما و اندیشمندان اسلامی، در تالیفات و دستاوردهای علمی خود، تعابیر و عناوینی را به‌کار برده‌اند که هرکدام مفهوم و یا معنای خاصی از شگفتی و زیبایی این تمدن را به ما نشان می‌دهد. در گذر تاریخ بشر، کمتر کسی را می‌شناسیم که کتابی در فقه یا سیره، حدیث یا عقیده یا تراجم و طبقات نوشته باشد، و در عین حال عناوین آن کتاب‌ها خود بخشی از زیبایی به شمار آیند.
برجسته‌ترین جنبۀ زیبایی در عناوین نوشته‌های عالمان تمدن اسلامی، توجه آنان به زیبایی لفظی بود؛ یعنی عناوین مسجّع، که عنوان به دو بخش تقسیم می‌شد و پایان هر دو بخش به هم شباهت داشت. و این شباهت هنگام تلفظ آهنگی دلنشین پدید می‌آورد. نمونه‌های این کار بسیار است که برخی از آن‌ها را برمی‌گیریم:
«الصارم المسلول على شاتم الرسول»: عنوان کتابی است که «شیخ‌الاسلام ابن تیمیه رحمه‌الله» در بیان حکم کسی‌که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را دشنام داده، تألیف کرده است.
امام «ابن‌القیم رحمه‌الله» نیز کتابی دربارۀ انواع گناهان و خطرهای آن‌ها نوشته و عنوانش را نهاده است: «الجواب الكافي لمن سأل عن الدواء الشافي».
به همین‌صورت، هنگامی که «لسان‌الدین بن الخطیب رحمه‌الله» دربارۀ تاریخ غرناطۀ اندلس (گرانادای امروزی) نوشت، کتابش را به «الإحاطة في أخبار غرناطة.» نام‌گذاری کرد.
هم‌چنین هم‌عصر ایشان، حکیم تاریخ‌دان امام ابن خلدون رحمه‌الله، کتاب تاریخش را به نام: «ديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر» مسمی کرد.
زمانی‌که امام «مقریزی رحمه‌الله» دربارۀ عمران قاهره و نقشه‌های آن نوشت، برای کتاب خود عنوان «المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والآثار» را انتخاب کرد.
هم‌چنین امام «قلقشندی رحمه‌الله» هنگامی که دربارۀ نظام‌ها و قوانین سخن گفت، کتابش را به: «مآثر الإنافة في معالم الخلافة» نام‌گذاری کرد.
دربارۀ شرح حدیث، کتبی مانند: «فتح الباري شرح صحيح البخاري» اثر حافظ ابن حجر رحمه‌الله، «المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج» از امام نووی رحمه‌الله، «عون المعبود شرح سنن أبي داود» از علامه «شمس‌الحق عظیم‌آبادی»، و «تحفة الأحوذي شرح صحيح الترمذي» از «صفی الرحمان مبارکپوری» را می‌توان نام برد.
در عرصۀ عقیده و تاریخ مباحث و مجادلات، امام ابن حزم رحمه‌الله کتاب «الفصل في الملل والأهواء والنحل» را تألیف کرد. حجة‌الاسلام امام محمد غزالی کتاب «الاقتصاد في الاعتقاد» را نوشت. امام اشعری رحمه‌الله کتاب «الإبانة عن أصول الديانة» را نگاشت. امام ابن حجر هیثمی رحمه‌الله دربارۀ اختلافاتی که در میان صحابه رخ داده بود کتابی با عنوان: «تطهير الجنان واللسان عن ثلب معاوية بن أبي سفيان مع المدح الجلي وإثبات الحق لعل» نوشت.
طلا، گوهر و دُر
به همین شیوه، کتاب‌های قرون متوالی علمای اسلام در عرصه‌های گوناگونِ تألیف پیش رفت. سپس زیبایی، جلوه‌ای دیگر یافت؛ زیرا علاوه بر آوای زیبای عناوین، تصویرهایی زیبا در آن‌ها به چشم می‌خورد: طلا و نقره و گوهرها، ستارگان و خورشیدها و ماه‌ها، دریاها و رودها و جویبارها، درختان و شاخه‌ها و میوه‌ها. همۀ این‌ها عناوین کتاب‌هایی بود که موضوع آن‌ها کاملاً علمی و آکادمیک بود و بیشتر روحیۀ خشکی بر آن‌ها مسلط بود؛ اما تأثیر سرشاربودن روح اسلامی از زیبایی، این زیبایی را حتی به ساده‌ترین جزئیات رسانده بود. برای نمونه:
بزرگ‌ترین دائرةالمعارف در تاریخ و جغرافیا ـ پس از تاریخ طبری ـ کتاب مسعودی (م ۳۴۶ هـ) بود که عنوانش: «مروج الذهب ومعادن الجوهر» بود. هم‌چنین تفسیر امام ثعلبی رحمه‌الله «الجواهر الحسان في تفسير القرآن» عنوان داشت. امام ابن عبدالبر رحمه‌الله کتابی مختصر در مغازی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نوشت که عنوان آن «الدرر في اختصار المغازي والسير» بود. هم‌چنین امام «محیی‌الدین بن ابی‌الوفاء» کتابی دربارۀ اعلام و بزرگان مذهب احناف نوشت و آن را چنین نامید: «الجواهر المضية في طبقات الحنفية». مورخ عصر مملوکی، «ابوبکر داوداری، کتابش را چنین نامید: كنز الدرر وجامع الغرر.
سپس امام ابن حجر رحمه‌الله دربارۀ بزرگان قرن هشتم هجری کتابی نوشت و عنوان آن را «الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة» گذاشت. هنگامی که امام سیوطی رحمه‌الله قرآن را تفسیر کرد، نام آن را چنین نهاد: «الدر المنثور في التفسير بالمأثور». امام «ابن عماد حنبلی» در تاریخ کتابی نوشت با عنوان «شذرات الذهب في أخبار من ذهب» هم‌چنین امام سیوطی رحمه‌الله تالیف دیگری دارند با نام «اللآلئ المصنوعة في الأحاديث الموضوعة». «الدر المصون في علم الكتاب المكنون» اثر «سمین حلبی» در علوم قرآن، «كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال» از امام «علاءالدین متقی هندی»، «كنز الدقائق» از امام «ابوالبرکات نسفی» در فقه حنفی، و نیز «اللؤلؤ والمرجان فيما اتفق عليه الشيخان» تألیف «محمد فؤاد عبدالباقی» جزو عناوین زیبای دیگری است که توسط علما و اندیشمندان اسلامی تألیف شده‌اند.
در بخش دیگر از علوم: امام «قلقشندی رحمه‌الله» موسوعه‌ای در زمینۀ ادب، تاریخ، سیاست و نظام‌ها نوشت و آن را چنین نامید: «صبح الأعشى في صناعة الإنشا». هنگامی‌که امام «ابن تغری بردی» کتابی در تاریخ نوشت، عنوانش را «النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة» گذاشت. عنوان تفسیری که امام «شمس‌الدین شربینی» برای قرآن نوشت، «السراج المنير» بود. هم‌چنین امام «ابوحفص سراج‌الدین النشار» در علم قرائت‌های قرآن کتابی نوشت به‌نام «البدور الزاهرة في القراءات العشر المتواترة».
نور، آسمان و افلاک
بخشی دیگر از تالیفات، آن‌هایی بودند که عناوین‌شان به مفاهیمی هم‌چون نور، آسمان و افلاک اشاره داشتند، امام «ابن الملقن» کوششی در تخریج احادیث و آثار کتاب امام «رافعی» در مذهب امام شافعی ـ یعنی الفتح العزيز في شرح الوجيز ـ را به خرج داد و این کوشش را چنین نامید: «البدر المنير في تخريج الأحاديث والآثار الواقعة في الشرح الكبير» هم‌چنین امام «شمس‌الدین ماردینی» کتاب «الورقات» امام الحرمین جوینی در اصول فقه را شرح داد و آن را چنین نامید: «الأنجم الزاهرات على حل ألفاظ الورقات». هم‌چنین، هنگامی‌که امام «ابن کیال»، راویانی را که با وجود وثاقت، متهم به اختلاط شده بودند بررسی کرد، کتاب خود را به «الكواكب النيرات في معرفة من رمي بالاختلاط من الرواة الثقات» نام‌گذاری کرد.
هم‌چنین، امام سیوطی رحمه‌الله اصول فقه را در قالب شعر درآورد و نام آن را «الكوكب الساطع نظم جمع الجوامع» گذاشت. هم‌چنین وی کتابی دیگر به‌نام: «البدور السافرة في أمور الآخرة» دارند. این بخش را با عنوانی زیبا به پایان می‌بریم که «امام سفارینی رحمه‌الله» برای کتابش در عقیده نهاد: «لوامع الأنوار البهية وسواطع الأسرار الأثرية لشرح الدرة المضية في عقد الفرقة المرضية.»
عناوینی که به دریاها، جوی‌ها و آب‌راه‌ها ارتباط دارند
در بسیاری از مواقع، علمای اسلامی برای تالیفات خود عناوینی را انتخاب کرده‌اند که اشاره به دریای علوم و جوی‌های آن دارند. از این قبیل به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد.
امام «ابراهیم بن محمد حلبی رحمه‌الله» یکی از علمای کلان فقه حنفی، کتابی در فقه حنفی نوشت و آن را «ملتقى الأبحر» نامید. سپس امام «شیخی‌زاده رحمه‌الله» آن را شرح داد و عنوان آن را «مجمع الأنهر شرح ملتقى الأبحر» گذاشت. هم‌چنین امام «ابن جماعه» رحمه‌الله کتابی در علوم حدیث نوشت با عنوان: «المنهل الروي في مختصر علوم الحديث النبوي». هم‌چنین امام «ابن تغری بردی» در تراجم بزرگان عصر خود کتابی به نام: «المنهل الصافي والمستوفى بعد الوافي» نوشت. امام «ابن نجیم حنفی رحمه‌الله»، کتاب «کنزالدقائق» را شرح داد و آن را چنین نامید: «البحر الرائق شرح كنز الدقائق» به همین صورت، امام «ابوحیان اندلسی رحمه‌الله» تفسیری با عنوان: «البحر المحيط» نوشت و امام «زرکشی رحمه‌الله» نیز در اصول فقه کتابی به همین عنوان نوشت. تفسیر شیخ شنقیطی رحمه‌الله نیز با نام «العذب النمير من مجالس الشنقيطي في التفسير» چاپ شده است و امام سمرقندی رحمه‌الله نیز تفسیری دیگر از قرآن با عنوان: «بحر العلوم» نگاشت.
عناوینی که اشاره به باغ‌ها، گل‌ها و میوه‌ها دارند
از این نمونه‌ها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
امام «ابن حبان» رحمه‌الله در زمینۀ وعظ و رقائق کتابی نوشت و آن را چنین نامید: «روضة العقلاء ونزهة الفضلاء» امام سهیلی رحمه‌الله دربارۀ سیرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم و ویژگی‌های ایشان کتابی نوشت و آن را «الروض الأنف» نامید. امام «ابن جوزی رحمه‌الله» نیز در زمینۀ وعظ کتابی به نام: «بستان الواعظين ورياض السامعين» نوشت. «شهاب‌الدین ابوشامه» در مورد تاریخ دولت «نورالدین» و «صلاح‌الدین» کتابی نوشت و آن را چنین نامید: «الروضتين في أخبار الدولتين.»
امام نووی رحمه‌الله نیز هنگامی که کتابی نوشت تا فضائل و آداب اسلام را گرد آورد و بررسی کند، عنوانش را چنین نهاد: «رياض الصالحين من كلام سيد المرسلين». وی بار دیگر کتابی در فقه شافعی نوشت و نامش را «روض الطالبين في فقه المذهب الشافعي» گذاشت. هم‌چنین امام «حميری» کتابی در تاریخ نوشت و نام آن را «الروض المعطار في خبر الأقطار» گذاشت. هم‌چنین امام ابن قیم رحمه‌الله در زمینۀ رقائق کتابی نگاشت و نام آن را «روضة المحبين ونزهة المشتاقين» گذاشت. به همین صورت، امام ابن جزری رحمه‌الله کتابی در رقائق به نام: «الزهر الفاتح في من تنزه عن الذنوب والقبائح» نوشت. امام حافظ ابن حجر رحمه‌الله کتابی دربارۀ حضرت خضر علیه‌السلام نوشت و آن را چنین نامید: «الزهر النضر في أخبار الخضر». امام سیوطی رحمه‌الله نیز کتابی به نام: «الروض‌الأنيق في فضل‌الصديق» نوشت. در مورد تاریخ شهر «مکناس» مغرب، «ابن غازی رحمه‌الله» کتابی با عنوان: «الروض الهتون في أخبار مكناسة‌الزيتون» نوشت. سپس «ابن ایاس رحمه‌الله» تاریخی نوشت و آن را چنین نامید: «بدائع الزهور في وقائع الدهور». هم‌چنین مقری رحمه‌الله کتابی در مورد تاریخ اندلس به نام: «نفح‌الطيب من غصن‌الأندلس الرطيب» نوشت.
در قرن دوازدهم هجری، «محمد بن عیسی بن کنان رحمه‌الله» دربارۀ قوانین خلافت و سلاطین کتابی نوشت و آن را چنین نامید: «حدائق الياسمين في ذكر قوانين الخلفاء والسلاطين». به همین صورت، کتاب «الروضة الندية شرح الدرر البهية» در فقه مذهب «زیدی» اثر قنوجی رحمه‌الله است و سیدقطب رحمه‌الله تفسیر خود را «في ظلال القرآن» نامید.[1]
این عناوین و بسیاری از عنوان‌های دیگر که از قید قلم باقی ماندند به ما این مطلب را می‌رساند که علما و اندیشمندان اسلامی در عنوانگذاری تالیفات و دستاوردهای علمی خود، زیبایی و جمال خاصی را درنظر داشته‌اند و توانسته‌اند با این کار خود به بخش مهمی از تمدن اسلامی اشاره داشته باشند.
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۶۷۴-۶۷۸ و برای شناخت بیشتر این کتب و مولفین آن‌ها و نیز مباحثی که در آن‌ها گنجانده شده‌اند، به منابع ذیل می‌توان مراجعه کرد:
۱. طبقات الفقها از ابن سعد و علامه سبکی و ابن خلکان؛ ۲. طبقات المفسرین علامه سیوطی؛ ۳. کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون از حاجی خلیفه؛ ۴. تذکرة الحفاظ علامه ذهبی؛ ۵. و… .
