تخت رستم سمنگان یکی از برجسته‌ترین و شگفت‌انگیزترین جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی افغانستان به شمار می‌آید. این ساختار باستانی در شهر ایبک، مرکز ولایت سمنگان، واقع شده و قدمت آن به حدود ۲۵۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. برخی آن را متعلق به دوران زردشت و برخی دیگر به عصر بودا نسبت می‌دهند، اما باستان‌شناسان آن را به دوره‌ی حکومت کوشانی‌ها نسبت می‌دهند. تخت رستم، با طراحی سنگ‌تراشی منحصر به فرد و معماری حیرت‌انگیز خود، در بالای کوهی قرار دارد و در مسیر شاهراه شمال-کابل واقع شده است. این مکان نه تنها از نظر تاریخی و فرهنگی دارای اهمیت ویژه‌ای است، بلکه در ادبیات و داستان‌های ملی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. بر اساس روایت‌های ملی، تخت رستم توسط رستم ساخته شده و زردشت در آن اقامت داشته است. آثار تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسان، از جمله «کارلنتن کان» و «میجریان»، به بررسی و معرفی این جاذبه‌ی مهم پرداخته‌اند.
این تخت سنگی با محیطی حدود ۸۵ متر و اطراف آن شامل غارها و اتاق‌های تراشیده شده، نمایانگر معماری بودایی و سبک‌های منحصر به فرد آن دوران است. با این حال، این جاذبه‌ی با ارزش هنوز به طور کامل مورد توجه و بهره‌برداری قرار نگرفته است. امید است که توجه و سرمایه‌گذاری‌های فرهنگی و گردشگری بیشتر، به معرفی و حفظ این میراث بی‌بدیل کمک کند و نقش مهمی در توسعه‌ی گردشگری و ارتقاء وضعیت فرهنگی و اقتصادی کشور ایفا نماید.
تخت رستم سمنگان
تخت رستم پهلوان، یکی از شاخص‌ترین و جذاب‌ترین جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی افغانستان است که در شهر ایبک، مرکز ولایت سمنگان قرار گرفته است. سمنگان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان و شمال افغانستان شناخته می‌شود. تخت رستم، که یادگاری است با قدمتی بین ۲۵۰۰ تا ۳۵۰۰ سال، به دوران بودا نسبت داده می‌شود. برخی بر این باورند که این یادمان از عصر زردشت باقی مانده است، اما باستان‌شناسان بیشتر آن را به دوران حکومت کوشانی‌ها در افغانستان نسبت می‌دهند. این بنای سنگی عجیب و غریب، که نمونه‌ای از معماری دوران بودا است، به عنوان یکی از شاهکارهای معماری باستان شناخته می‌شود.
این بنای تاریخی زیبا در بالای یک کوه واقع شده است و از آنجا که شاهراه عمومی شمال-کابل از نزدیکی آن می‌گذرد، هر ساله در فصل بهار، گردشگران داخلی و خارجی بسیاری برای بازدید از این مکان طبیعی و تاریخی به آنجا سفر می‌کنند. تخت رستم نه تنها از نظر تاریخی و جغرافیایی اهمیت دارد، بلکه به دلیل ارزش فرهنگی‌اش در دوران پیش و پس از اسلام، همواره مورد توجه بوده و در ادبیات و داستان‌های ملی و فرهنگی به کرات از آن یاد شده است. در روایات ملی و حماسی آمده است که تخت توسط رستم ساخته شده و زردشت مدتی را در بالای آن زندگی کرده است.
سوالی که اغلب مطرح می‌شود این است که این مکان با چه تکنولوژی و ابزاری ساخته شده که چنین دقت و هنرمندی را به نمایش می‌گذارد؟ باستان‌شناسان و گردشگران خارجی که با مطالعه‌ی منابع ادبی و حماسی ادبیات فارسی دری، به کشف و بررسی این مکان‌ها پرداخته‌اند، نظرات متفاوتی دارند. یک باستان‌شناس امریکایی به نام «کارلنتن کان» معتقد است که این منطقه ممکن است یکی از مکان‌های انسان‌های اولیه در کوه‌های هندوکوش و اطراف آن بوده باشد و تخت رستم نیز یکی از آثار باقی‌مانده از آن‌هاست که به شکل غار و از جنس سنگ ساخته شده است. علاوه بر او، در دوران تجاوز انگلیس به کشور عزیز ما، گردشگران انگلیسی بسیاری به بهانه‌ی تجارت یا باستان‌شناسی از این جاذبه‌ها دیدن کرده و عکس‌برداری نموده‌اند. به عنوان مثال، شخصی به نام «میجریان» در سال ۱۸۸۸ میلادی در کتاب خاطرات خود از افغانستان، به زیبایی‌ها و شگفتی‌های این جاذبه اشاره کرده است.
این تخت سنگی عجیب و دیدنی، حدود ۸۵ متر محیط دارد و در اطراف آن غارها و اتاق‌های تراشیده‌شده‌ای وجود دارد که بودایی‌ها در آنجا زندگی می‌کردند و اشیای مهم خود را نگهداری می‌کردند تا در برابر باد، باران و حوادث طبیعی آسیب نبینند. به باور بیشتر باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخی، این جاذبه‌ی مهم توسط بودایی‌ها ساخته شده است؛ زیرا معماری و سبک ساختاری آن به دوره‌ی بودایی تعلق دارد. بودایی‌ها تمایل داشتند آثار مهم و مقدس خود را در مکان‌هایی نگهداری کنند که هیچ‌گاه خراب نشود.
این شکل معماری که در بامیان و تخت رستم مورد استفاده قرار گرفته، نمایانگر سبک معماری بودایی است؛ چراکه آن‌ها مکان‌های مقدس خود را به شکل استوپا می‌ساختند. واژه «استوپا» یا «استوپه» در زبان سانسکریت به معنی پشته یا تپه است و همچنین به معنی گنبد نیز به کار می‌رود. در واقع، این پشته و تپه نوعی بنای تپه‌مانند است که تخت رستم بر بالای آن ساخته شده است.
تخت رستم تنها یک تخت نیست؛ بلکه در اطراف آن اتاق‌ها، غارها و تونل‌های زیادی تراشیده شده که می‌تواند به عنوان یک شهر بزرگ زیرزمینی برای زندگی افراد آن زمان محسوب شود. همچنین در این تخت یک تندیس وجود دارد که مشخص نیست مربوط به زرتشت بوده یا بودا، یا حتی متعلق به دوره‌ای پیش از آن. برخی بر این باورند که ساخت این تخت صدها سال به طول انجامیده است.
در ادبیات فارسی دری، به‌ویژه در داستان‌های نوشتاری و گفتاری مردم سرزمین ما، این جاذبه همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و زیباترین مکان‌های تاریخی، ملی و فرهنگی یاد شده است. یکی از مهم‌ترین داستان‌ها درباره این جاذبه، داستان «تهمینه» دختر شاه سمنگان و مادر سهراب و همسر رستم پهلوان است که در ادبیات شفاهی و کتبی ما معروف و مشهور است. شاعران و نویسندگان ما روایت‌ها و حکایات ارزشمندی را درباره آن بیان کرده‌اند، از جمله داستان معروفی که فردوسی در شاهنامه از این تخت و رستم و تهمینه نقل کرده است.
تخت رستم، با ساختارهای منحصر به فرد خود، می‌تواند یکی از مهم‌ترین و جالب‌ترین جاذبه‌های گردشگری در دنیا باشد. متأسفانه، توجه کافی به جنبه‌های فرهنگی و معماری آن از سوی حکومت‌های وقت نشده است. این جاذبه‌ها نقش مهم و اساسی در شناخت تاریخ این کشور و همچنین توسعه روابط داخلی و بین‌المللی ایفا کرده و می‌توانند به رشد مسائل فرهنگی و اقتصادی جامعه در سطح ملی و بین‌المللی کمک کنند.
نتیجه‌گیری
تخت رستم سمنگان با تاریخچه‌ای نزدیک به ۲۵۰۰ تا ۳۵۰۰ سال و معماری منحصر به فرد، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی افغانستان به شمار می‌آید. این ساختار باستانی که احتمالاً متعلق به دوره‌ی بودا یا زرتشت است، نمایانگر مهارت‌های پیشرفته‌ی معماری و تکنیکی در دوران باستان می‌باشد. با این حال، این جاذبه‌ی تاریخی هنوز به‌طور کامل مورد توجه و حفاظت قرار نگرفته است. توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر در این زمینه می‌تواند به معرفی و حفظ بهتر این میراث فرهنگی کمک کند و نقش مهمی در توسعه‌ی گردشگری و ارتقاء وضعیت فرهنگی و اقتصادی کشور ایفا نماید.
By محمد فاتح