معنای دنیا از دو دیدگاه لغوی و اصطلاحی قابل بررسی است:
معنای لغوی: دنیا از دو ریشه گرفته شده است:
الف) دنو به معنای نزدیکی (ذاتی، زمانی، مکانی، یا مرتبه‌ای). ب) دنی به معنای پست و حقیر. کلمۀ “أدنی” در هر دو معنی به کار رفته است.
معنای اصطلاحی: در اصطلاح، دنیا شامل تمامی موجودات اعم از زمین، درختان، حیوانات، انسان‌ها، گیاهان، معادن و هرآنچه در این جهان وجود دارد، می‌شود. اما مفهوم دنیا نسبت به انسان متفاوت است؛ هرکس به اندازۀ بهره‌مندی‌اش از لذت‌ها و نعمت‌های این دنیا، دنیا را برای خود معنا می‌کند.
سبب نام‌گذاری دنیا
نام‌گذاری دنیا به این نام، دو دلیل اصلی دارد:
نزدیکی به انسان: دنیا به آخرت نزدیک‌تر است؛ چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولَى»؛ (و به یقین، آخرت برای تو بهتر از دنیا است.)
پستی و ناچیزی دنیا: دنیا نسبت به آخرت بسیار ناچیز و حقیر است؛ چنان‌که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «لَمَوْضِعُ سَوْطٍ فِي الْجَنَّةِ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا»؛ (جایگاه یک شلاق در بهشت، از دنیا و هرآنچه در آن است، بهتر است.)
علاقۀ انسان به دنیا
علاقۀ انسان به دنیا به دو نوع تقسیم می‌شود:
علاقۀ قلبی به دنیا: این نوع علاقه، همان محبت و دل‌بستگی به دنیا است که انسان را به امور دنیوی وابسته می‌سازد. این علاقه از دیدگاه شریعت، مذموم و ناپسند است.
علاقۀ بدنی به دنیا: این علاقه، به اشتغال و اقدام انسان در امور دنیوی اشاره دارد. این نوع علاقه نه‌تنها مذموم نیست، بلکه مورد تشویق نیز قرار گرفته است؛ زیرا دنیا وسیله‌ای برای رسیدن به آخرت است.
ابوسعید ابوالخیر رحمه‌الله، یکی از بزرگان عرفان، میخ‌های اصطبل اسب خود را از طلا ساخته بود. هنگامی که کسی با حیرت به این عمل نگاه کرد، ایشان فرمودند: «ما میخ را در گل زده‌ایم، نه در دل!»
مولانا نیز در این زمینه می‌فرماید:
آب اندر زیر کشتی پشتی است آب در کشتی هلاک کشتی است
سنت خداوند متعال در آفرینش دنیا
خداوند متعال در نظام آفرینش، جهان را با زیبایی‌ها و جاذبه‌های گوناگونی مانند زن و فرزند، طلا و نقره، و حیوانات مرغوب آراسته است. این نعمت‌ها، هم برای خدمت به انسان آفریده شده‌اند و هم به‌عنوان وسیله‌ای برای آزمایش او. بنابراین، مؤمن نباید خود را در این جذابیت‌های گذرا غرق کند و از آخرت غافل بماند. تقوا، کلید رهایی از این غفلت و رسیدن به بهشت جاودان است.
حقیقت دنیا و آخرت
۱. درک حقیقت دنیا و آخرت: همان‌گونه که انسان در این دنیا با استفاده از حواس خود به واقعیات آن پی می‌برد و به وجود زمین، آسمان و هزاران واقعیت دیگر ایمان دارد، در آخرت نیز بهشت، دوزخ و تمام حقایق آنجا را به‌روشنی مشاهده خواهد کرد. همان‌طور که دنیای مادی یک حقیقت انکارناپذیر است، آخرت نیز واقعیتی قطعی و مسلم است. ایمان به آخرت بر پایۀ عقل و نقل استوار است و ما با اطمینانی کامل در انتظار آن هستیم.
۲. فناپذیری دنیا و جاودانگی آخرت: دنیا و هرآنچه در آن است، سرانجامی جز فنا ندارد، درحالی‌که آخرت جاودانه است. در جهان آخرت، انسان نیز به حیات ابدی دست می‌یابد و دیگر هرگز با نابودی مواجه نمی‌شود. نعمت‌های وعده داده‌شده به بندگان صالح نیز در آخرت پایدار و بی‌زوال خواهند بود.
۳. ضعف فطری انسان در توجه به دنیا: به دلیل اینکه دنیا و نعمت‌هایش همیشه در مقابل دیدگان انسان قرار دارند و آخرت در پردۀ غیب است، حتی در میان مؤمنان، گرایش به دنیا غالب است. این وضعیت، شبیه کودکی است که دل‌بستگی شدیدی به اسباب‌بازی‌های خود دارد و از آینده آگاه نیست. انسان‌ها نیز غالباً به هشدارهای پیامبران و کتب آسمانی توجه کافی ندارند.
۴. تأکید پیامبران بر ارزش آخرت: پیامبران الهی همواره با یادآوری جایگاه بلند آخرت، انسان‌ها را از غفلت دربارۀ آن برحذر داشته‌اند. در قرآن کریم آمده است: «بلکه زندگی دنیا را ترجیح می‌دهید، درحالی‌که آخرت بهتر و پایدارتر است. این (حقیقت) در صحیفه‌های پیشین نیز آمده است، صحیفه‌های ابراهیم و موسی.»
۵. راهنمایی پیامبران دربارۀ دنیا و آخرت: یکی از مهم‌ترین پیام‌های پیامبران این است که انسان باید دنیا را حقیر بشمارد و به آن اعتماد نکند. دنیا نباید هدف اصلی زندگی باشد، بلکه آخرت باید منزل‌گاه نهایی و مقصد ابدی انسان باشد. برای رسیدن به سعادت آخرت، شرط اصلی این است که قلب انسان به سوی آخرت معطوف شود و این حقیقت که «زندگی حقیقی، تنها در آخرت است» در وجود او طنین‌انداز باشد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز همواره در خطبه‌ها و مواعظ خود به زوال‌پذیری دنیا تأکید داشتند.
۶. مذمت دنیا مقابل آخرت: در قرآن و احادیث، دنیایی نکوهش شده که انسان را از آخرت بازمی‌دارد. اما اگر دنیا وسیله‌ای برای خدمت به دین و تقرب به خداوند باشد، نه‌تنها مذموم نیست، بلکه راهی برای ورود به بهشت است.
انسان باید با دوراندیشی و تقوا، از دنیا به‌عنوان پلی برای آخرت استفاده کند و دل به زیبایی‌های فانی آن نبندد. آخرت منزل‌گاه اصلی و جایگاه ابدی انسان است، پس باید برای آن مهیا شد.
