نویسنده: ابورائف
چشم‌پزشکی و طبابت چشم
یکی از عرصه‌هایی که مسلمانان در آن نقش برجسته‌ای ایفا کردند و توانستند برای برطرف‌ساختن نیازهای خود و دیگر ملت‌ها، ابتکارات و نوآوری‌های مهمی ارائه دهند، رشتۀ چشم‌پزشکی و طبابت چشم بود. در آغاز تاریخ این علم، مسلمانان آن را «کحالة» نامیدند و متخصصان این رشته را «کحالین» می‌خواندند.
برای پیشرفت در این رشته و دستیابی به نتایج بهتر، مسلمانان کتب هندی، یونانی و رومی را ترجمه کردند و یافته‌های آن‌ها را در زمینۀ چشم‌پزشکی و طبابت تطبیق دادند. همان‌گونه که در علم جراحی به تخصص دست یافته و شیوه‌های نوآورانه‌ای ابداع کرده بودند، در این حوزه نیز توانستند دستاوردهایی داشته باشند که هیچ‌یک از ملت‌های پیشین تجربه نکرده بودند.
به‌عنوان نمونه، مسلمانان در درمان بیماری آب سیاه یا «گلوکوم» که به مجموعه‌ای از بیماری‌های چشمی و آسیب‌های عصب بینایی اشاره دارد، تخصص پیدا کردند. با وجود دشواری‌های فراوان، توانستند این بیماری را درمان کنند. هم‌چنین در زمینۀ درمان آب مروارید یا آب سفید به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست یافتند و شش روش درمانی برای آن ابداع کردند. یکی از این روش‌ها مکیدن بود؛ برای این کار، لوله‌ای شیشه‌ای و باریک طراحی کردند که از قسمت جلویی چشم وارد می‌شد و با استفاده از آن، لنز مات‌شدۀ چشم را تخلیه می‌کردند. این عمل جراحی در زمان خود نوآورانه‌ترین روش درمان آب مروارید به شمار می‌رفت.
کتب تألیف‌شده توسط مسلمانان در زمینۀ چشم‌پزشکی
مسلمانان در حوزۀ درمان بیماری‌های چشمی کتاب‌های متعددی تالیف کردند که یکی از مشهورترین آن‌ها، کتاب «عشر مقالات فی العین» (ده مقاله دربارۀ چشم) نوشتۀ حنین بن اسحاق است. این کتاب نقطۀ عطفی در علم چشم‌پزشکی مسلمانان به شمار می‌رود.
همان‌گونه که از نام کتاب برمی‌آید، این اثر شامل ده مقاله دربارۀ چشم است و به تشریح دقیق مباحث مرتبط با این عضو می‌پردازد.
-
مقالۀ اول: تشریح و توضیح ساختار چشم بر اساس نظریات جالینوس.
-
مقالۀ دوم: روش‌های حفاظت از چشم و بررسی فواید آن.
-
مقالۀ سوم: تحلیل عصب بینایی و روح بینا و توضیح فرآیند بینایی با استناد به آرای بقراط و افلاطون.
-
مقالۀ چهارم: خلاصه‌ای از نظریات جالینوس دربارۀ ترتیب بیماری‌ها، اسباب و علایم آن‌ها.
-
مقالۀ پنجم: بررسی عوامل بیماری‌های چشمی، از جمله پرده‌ها و رطوبات داخلی چشم.
-
مقالۀ ششم: تشریح بیماری‌های چشمی و ارزیابی کامل بیماری‌هایی چون حساسیت‌ها و دردهای چشمی.
-
مقالۀ هفتم: توان و خواص داروهای مرتبط با چشم که بر پایۀ دیدگاه‌های جالینوس تدوین شده است.
این اثر، با توجه به دقت علمی و نوآوری‌هایش، جایگاه برجسته‌ای در تاریخ چشم‌پزشکی مسلمانان داشته و به‌عنوان منبعی معتبر مورد استفاده قرار گرفته است.
-
مقالۀ هشتم: این مقاله به لیستی از داروهای مخصوص چشم پرداخته و مزایای هرکدام را شرح داده است.
-
مقالۀ نهم: دربارۀ راه‌های درمان بیماری‌های چشمی است. البته در این مقاله، ترتیب خاصی رعایت نشده و هر مبحث به‌صورت پراکنده توضیح داده شده است.
-
مقالۀ دهم: این مقاله نیز به بررسی داروهای ترکیبی پرداخته است که برای بیماری‌ها و نارسایی‌های چشمی تجویز می‌شدند.
کتاب دیگری که در این زمینه نوشته شده، «المنتخب فی علاج أمراض العین» است که توسط ابوالقاسم عمار بن علی موصلی تالیف شده است. هم‌چنین کتاب «تذکرة الکحالین» اثر طبیب نامدار اسلامی علی بن عیسی کحال یکی از آثار برجستۀ این علم به شمار می‌رود.
کتاب «تذکرة الکحالین» دارای سه مقالۀ مهم و اساسی است:
-
مقالۀ اول: دربارۀ تعریف و تشریح چشم، اقسام آن، رطوبات، عصب‌ها و عضلات آن. هم‌چنین توضیح می‌دهد که رشد و تغذیۀ هر بخش از کجا تأمین می‌شود و فواید هر قسمت چیست.
-
مقالۀ دوم: به بیماری‌های ظاهری چشم، علل و علائم آن‌ها و روش‌های درمان این بیماری‌ها پرداخته است.
-
مقالۀ سوم: بیماری‌های پنهان و پوشیدۀ چشم، علائم، روش‌های درمان و داروهای مربوطه را بررسی کرده است.
کتاب مشهور دیگر، «نورالعیون وجامع الفنون» تألیف صلاح‌الدین بن یوسف کحال است. این کتاب ابواب مختلفی دربارۀ شناخت چشم و بینایی، بیماری‌های چشم، علل آن‌ها، حالات گوناگون چشم، حفاظت از سلامت چشم‌ها و درمان بیماری‌های پلک‌ها، قرنیه‌ها، حدقه‌ها و… دارد.
هم‌چنین کتاب «الکافی فی الکحل» اثر خلیفه بن ابی المحاسن حلبی یکی دیگر از آثار مهم در این حوزه است. این کتاب به شناخت چشم، بیماری‌های آن و راه‌های درمان آن‌ها اختصاص یافته و از جمله آثار مفید و مرجع در علم چشم‌پزشکی محسوب می‌شود.
مشهورترین طبیبان چشم در تمدن اسلامی
مسلمانان، طبیبان بسیاری داشتند که در حوزۀ چشم‌پزشکی تخصص داشتند و آثار ماندگاری از خود برجای گذاشتند. از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
ابوالقاسم عمار بن علی موصلی: چشم‌پزشک مسلمان قرن یازدهم میلادی که در موصل متولد شد و در قاهره به طبابت پرداخت. او توانست روش زرقیات را برای درمان آب مروارید چشم اختراع و ابداع کند. ابوالقاسم کتاب‌های متعددی در زمینۀ چشم‌پزشکی نوشت و در سال 1020 میلادی در قاهره درگذشت.
-
علی بن عیسی کحال: از مشهورترین چشم‌پزشکان جهان اسلام بود که در بغداد فعالیت می‌کرد. مستشرقان او را بزرگ‌ترین چشم‌پزشک قرون وسطی دانسته‌اند. آثار او به زبان‌های لاتین و عبری ترجمه شده است. کتاب مشهور او «تذکرة الکحالین» است که پیش‌تر به آن اشاره شد. او در سال 430 هجری قمری درگذشت.
