توجه به علل امر و نهی؛ مانند نکاح که برای مصلحت بقای نسل و بیع که برای مصلحت نفع بردن از مبیع، وضع و تشریع شده‌اند، از اسباب معرفت مقاصد شریعت به‌حساب می‌روند و در اصول فقه «مسالک العلة» نامیده می‌شود. لذا، دسترسی به مقاصد شریعت و شناخت اهداف و غایات آن به‌وسیلۀ «مسالک العله» و «علل حکم» را در ادامه، زیر بحث و بررسی می‌گیریم.
مسالک العله (شناحت مقاصد شریعت به‌وسیلۀ علل امر و نهی)
راه دوم معرفت و شناخت مقاصد شریعت، «شناخت علل امر و نهی» است که با «استقراء» شباهت دارد؛ اما از جهت کیفیت معرفت علل، با آن تفاوت دارد. شناخت علل امر و نهی، نزد اصولیان «مسالک العلة» (راه‌هایی که به علت راهنمایی می‌کند)، نامیده می‌شود و این مسالک، از نظر آن‌ها (۹) نوع است که عبارت‌اند از: «اجماع، نص، ایماء، مناسبت، مشابهت، سبر و تقسیم، دوران، طرد و تنقیح المناط.»
علما از طریق این ۹ نوع مسالک العله و یا علل اوامر و نواهی الهی، تلاش نموده‌اند که به مقاصد شریعت دست یابند و نسبت به آن شناخت پیدا کنند.
در ذیل به‌صورت مختصر و در قالب مثال، به تشریح و توضیح آن‌ها می‌پردازیم:
الف: اجماع
یکی از طرق نه‌گانۀ دستیابی به اهداف و مقاصد شریعت، از طریق مسالک العله و یا علل اوامر و نواهی شریعت، «اجماع» است. بدین توضیح که از نظر علمای علم اصول فقه، در قیاس تنها وجود علت در اصل‌وفرع کفایت نمی‌کند و علاوه بر علت به دلیل دیگری ضرورت است که به معتبر بودن علت به حيث شاهد، دلالت کند.
در اینجا، اجماع از همان دلایلی است که در یک حکم، به علت بودن وصف معین، اتفاق امت محمد صلی‌الله‌علیه‌وسلم را نقل می‌کند؛ به‌عنوان‌مثال: برادر شقیقی یا اعیانی (برادری که از پدر و مادر هر دو شریک می‌باشد) در استحقاق میراث بر برادر علاتی (برادری که فقط در پدر شریک می‌باشد) مقدم‌تر است؛ زیرا سلسلۀ قرابت برادر اعیانی نسبت به برادر علاتی، نزدیک‌تر و قوی‌تر است. پس به همین علت گفته می‌شود که: ولایت نکاح برادر اعیانی نسبت به برادر علاتی مقدم‌تر است. هم‌چنان اگر کسی بمیرد و برادر اعیانی و علاتی داشته باشد، برادر اعیانی به ادای نماز جنازه از برادر علاتی، مستحق‌تر است. وصف نزدیک‌تر بودن قرابت، چیزی است که از طریق اجماع، ثابت شده و علت حکم شمرده شده است.
By محمد فاتح