نویسنده: عبیدالله نیمروزی
وقت تولد و پیدایش امام ترمذی رحمه‌الله
در مورد تاریخ تولد امام ابی عیسی ترمذی، دیدگاه‌های مختلفی از سوی دانشمندان نقل شده است. برخی از علما و تذکره‌نویسان، سال تولد ایشان را 209 هجری ذکر کرده‌اند، درحالی‌که گروه دیگری آن را 200 هجری دانسته‌اند. از سوی دیگر، مولانا تقی‌الدین ندوی مظاهری در کتاب خود «محدثین عظام اور ان کی علمی کارنامی» نوشته است: «امام موصوف در سال 205 هجری در منطقۀ ترمذ متولد شدند.»
بنابر این نقل، تولد امام ترمذی در سال 205 هجری بوده است. با این حال، نظر راجح و پذیرفته‌شده نزد اکثریت علما و پژوهشگران علم رجال این است که امام ترمذی در سال 209 هجری، در خانواده‌ای علمی و روحانی، چشم به جهان گشودند.
تألیفات امام ترمذی رحمه‌الله
امام ترمذی علاوه بر تألیف کتاب ارزشمند جامع ترمذی، آثار دیگری نیز از خود به یادگار گذاشته‌اند. با این وجود، بسیاری از این آثار با گذشت زمان و وقوع حوادث مختلف از بین رفته و تنها نامی از آن‌ها باقی مانده است. مهم‌ترین آثار امام ترمذی عبارت‌اند از:
-
جامع ترمذی؛
-
الشمایل النبویه والخصال المصطفویه (معروف به شمایل ترمذی)؛
-
العلل الکبیر (یا العلل المفرد)؛
-
العلل الصغیر؛
-
کتاب الزهد؛
-
کتاب الأسماء والکنی؛
-
کتاب التاریخ؛
-
کتاب الصحابه؛
-
کتاب الجرح والتعدیل؛
-
الثلاثیات؛
-
الرباعیات؛
-
العشاریات؛
-
کتاب الموقوف؛
-
رسالة فی الخلاف والجدل والتاریخ.
با این حال، دکتر اکرم ضیاء العمری دربارۀ آثار امام ترمذی می‌نویسد: مجموعۀ آثار امام ترمذی شامل موارد زیر است:
-
جامع الترمذی؛
-
العلل الکبیر؛
-
الشمایل؛
-
الزهد؛
-
الأسماء والکنی؛
-
التاریخ؛
-
کتاب فی الموقوف؛
-
التفسیر.
وی سپس اظهار می‌دارد: «نسبت دادن کتاب الجرح والتعدیل و هم‌چنین کتاب الرباعیات فی الحدیث به امام ترمذی، توهمی بیش نیست.»
در نتیجه، اکثر علما بر این باورند که امام ترمذی اثری به نام کتاب الجرح والتعدیل و کتاب الرباعیات فی الحدیث نداشته‌اند. به نظر می‌رسد کتاب الرباعیات فی الحدیث، اثر حافظ یوسف بن شاهین سبط ابن حجر باشد که احادیث جامع ترمذی را تجرید و تخریج کرده است. هم‌چنین در مورد کتاب جرح و تعدیل، برخی محققان مانند دکتر اکرم ضیاء العمری، احتمال تصحیف در کتاب البدایة والنهایة را مطرح کرده‌اند.
اساتید امام ترمذی رحمه‌الله
از جمله اساتید برجستۀ امام ترمذی می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
-
قتیبة بن سعید؛
-
إسحاق بن راهویه؛
-
محمد بن إسماعیل بخاری؛
-
محمد بن عمرو السواق البلخی؛
-
محمود بن غیلان؛
-
إسماعیل بن موسی الفزاری؛
-
أحمد بن منیع؛
-
أبو مصعب الزهری؛
-
بشر بن معاذ العقدی؛
-
الحسن بن أحمد بن أبی شعیب؛
-
أبو عمار حسین بن حریث؛
-
عبدالجبار بن العلاء؛
-
أبو کریب؛
-
علی بن حجر؛
-
عمرو بن علی الفلاس؛
-
عمران بن موسی القزاز.
شاگردان امام ترمذی رحمه‌الله
از جمله شاگردان برجستۀ امام ترمذی می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
-
أبو بكر أحمد بن إسماعيل السمرقندی؛
-
أبو حامد أحمد بن عبد الله بن داود المروزی؛
-
أحمد بن على بن حسنویه المقرئ؛
-
أحمد بن یوسف النسفی؛
-
أسد بن حمدویه النسفی؛
-
حسین بن یوسف الفربری؛
-
حماد بن شاکر الوراق؛
-
داود بن نصر بن سهیل البزدوی؛
-
ربیع بن حیان الباهلی؛
-
عبد الله بن نصر، برادر داود البزدوی؛
-
عبد بن محمد بن محمود النسفی؛
-
علی بن عمر بن کلثوم السمرقندی.
هوش و ذکاوت امام ترمذی رحمه‌الله
امام ترمذی رحمه‌الله از حافظه‌ای شگفت‌انگیز و قدرت علمی بی‌نظیری برخوردار بودند. خود ایشان نقل کرده‌اند: «روزی در راه مکه بودم و دو بخش حدیث از یکی از اساتید همراه خود نوشتم. هنگامی‌که از او دربارۀ احادیث می‌پرسیدم و پاسخ می‌گرفتم، همان احادیث را می‌نگاشتم. ناگهان متوجه شد که در دستم تنها دو ورق سفید دارم. با تعجب گفت: “آیا خجالت نمی‌کشی؟” ماجرا را برایش توضیح دادم و گفتم که تمام این احادیث را حفظ کرده‌ام. او گفت: “اگر چنین است، آنچه نوشته‌ای بخوان!” من نیز همۀ آن را خواندم. استاد متعجب شد و گفت: “باور نمی‌کنم که همین حالا این احادیث را حفظ کرده باشی؛ پیشتر آن‌ها را حفظ کرده‌ای.” گفتم: “اگر باور نمی‌کنید، احادیث دیگری برایم بخوانید. او چهل حدیث دیگر برایم خواند و من تمام آن‌ها را بدون هیچ اشتباهی برایش بازگو کردم.»
ادامه دارد…
