نویسنده: شکران احمدی
چکیده
علت، حکمت، سبب، مناط و ملاک از اصطلاحات و واژه‌های کلیدی مباحث مربوط به مقاصد دین و فلسفۀ احکام و مفاسد و مصالح به شمار می‌روند. «علت» معانی متعددی دارد که در زمینه‌های مختلف به کار رفته است. مراد از آن در این بحث، چیزی است که مقصود شارع را بیان می‌کند و تقریباً مترادف اصطلاح حکمت و مناط احکام است.
نکتۀ قابل‌توجه این است که شاطبی علت را به مصلحت و مفسده تفسیر می‌کند و ازاین‌جهت است که وی به مقاصد احکام توجه تام دارد و اصطلاح «تعلیل»، یعنی تعلیل احکام شریعت به «جلب مصلحت و دفع مفسده»، از همین‌جا ناشی می‌شود. وی در جای دیگر از اصطلاح «تقصید» به‌جای تعلیل هم بهره گرفته است. ازاین‌رو نظریات دانشمندان در مورد اثبات و انکار مقاصد شریعت در این بحث بیان خواهد شد.
-
تعلیل احکام
در این مبحث، در مورد علت احکام شریعت و این‌که اصولاً آیا احکام شریعت اسلامی دارای مقصد و هدف است یا نه؟ در پرتو نظریات علمای اسلامی به بررسی و تحلیل می‌پردازیم.
نظریات دانشمندان
این‌که آیا افعال و احکام الهی دارای مقاصد و تعلیل است یا خیر؟ علمای اسلامی اختلاف‌نظر دارند و اقوال در این زمینه در دو بخش: «منکران» تعلیل احکام و «معتقدان» به تعلیل تقسیم می‌شود.
الف: معتقدان تعلیل؛
جمعی از دانشمندان و محققان اهل سنت معتقدند که میان فقها مخالفتی وجود ندارد که شرایع انبیاء بر محور مصالح مردم در امور دینی و دنیوی آن‌ها دور می‌زند. شیخ‌الاسلام ابن تیمیه رحمه‌الله این نظر را به اَتباع مذاهب اربعه، اکثر اهل حدیث و تفسیر، فلسفه، علمای متقدمین و برخی از متأخرین انتساب داده‌اند.
ابن القيم رحمه الله گفته است: «تعلیل احکام نظر اهل تحقیق است از اصولیان، فقها، متکلمان و معتزله». و سپس اضافه کرده است: «قرآن و سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم مملو از تعلیل احکام است». وی می‌گوید: «اگر این‌گونه موارد در حدود یک‌صد یا دوصد بود آن‌ها را رها می‌کردیم؛ ولی بیش از هزار مورد است.» وی در کتاب معروف خود «اعلام الموقعين عن رب العالمین» در مبحث حجیت قیاس برای تائید مسئلۀ تعلیل احکام دو عنوان ذکر کرده است:
-
«القرآن يعلل الأحكام»: در رابطه با این عنوان، به آیات زیادی استدلال می‌کند و واژه‌هایی را که دلالت بر تعلیل احکام دارند، نام می‌برد؛
-
«النبي يعلل الأحكام»: ذيل این عنوان نیز احادیث فراوانی را نقل می‌کند که به نظر وی ناظر به تعلیل احکام است.
