جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش هشتم)

نویسنده: شکران احمدی

2. اصطلاحات مقاصد شریعت در کتاب‌های اصول فقه

پس از عصر نبوت، مرحلۀ دوم این علم آغاز می‌گردد. این‌که آغازگر مقاصد شریعت به‌عنوان یک موضوع کدام شخص است، اطلاعات موثق و قابل‌اعتمادی در دسترس نیست، اما در ظاهر حکیم ترمذی، عالم قرن سوم با تألیف کتابی به‌عنوان «الصلاة ومقاصدها» آغاز کنندۀ علم مقاصد می‎باشد.

جهت استنباط حکم مسائل جدید از اصول شریعت، مبانی فقه و اصول فقه ایجاد و تدوین آن آغاز گردید و در ضمن مسائل علم اصول فقه، به مقاصد شریعت نیز پرداخته شد و برای آن اصول و ضوابط، وضع گردید؛ اما این قواعد و اصول، مستقل نبود و از جمله قواعد علم اصول فقه به‌عنوان علت، حکمت، سبب، شرط و غیره که از مهم‌ترین مباحث اصول فقه به شمار می‌رود و با مقاصد شریعت ارتباط ناگسستنی دارد، بحث می‌شد.

3. مقاصد شریعت با عنوان علم و فنِ مستقل

در مرحلۀ سوم موضوعات مقاصد شریعت در کتاب‌های «اصول فقه» به عناوین و موضوعات مستقل موردبحث قرار گرفت و برخی از علماء در این موضوع به تألیفات كتب مستقل، اقدام نمودند. در ابتدا «امام الحرمين، ابوالمعالي عبدالملك بن عبدالله بن يوسف الجوینی» از علمای قرن پنجم با تألیف «البرهان في أصول الفقه» به‌عنوان کتاب مستقل در مورد تقسیم علل و اصولی که توسط آن‌ها مقاصد و مصالح، ظاهر می‌گردد، بحث نمود.

امام تاج الدین سبکی شافعی، از علمای قرن هشتم، در مورد این کتاب می‌گوید: «اعْلَم أَن هَذَا الكتاب وضعه الإمام في أصول الفقه على أسلوب غريب لم يقتد فيه بأحده». «امام الحرمین» در علم اصول فقه کتابی به نام «البرهان» به اسلوب و طرز جدید تالیف نموده و در این تلاش خود به هیچ‌کس اقتداء نکرده است؛ یعنی کتابی است که از لحاظ نوآوری موضوعات و ترتیب، دیگران مانند او تألیف ندارند.

پس از امام الحرمین، شاگردش امام غزالی ^{رحمه‌الله} (متوفی ۵۰۵هـ.ق) به اساس کمال علمی خود در تدوین فن مقاصد نقش بارز و اساسی داشت. ایشان در آثار مفید و ارزشمند خويش «شفاء الغليل، المنخول، المستصفى» موضوعات بکر و جدید مربوط به مقاصد را بررسی نمود. تقریباً یک قرن پس از غزالی، عالم جليل القدر، شیخ عزالدين بن عبدالسلام (متوفی ٦٦٠هـ.ق) به‌صورت فنی، یک اثر مستقل و بکر را در علم مقاصد به نام «قواعد الأحكام في مصالح الأنام» تالیف کرد.

پس از او شاگردش، امام شهاب‌الدین قرافی (متوفی ۶۸۵هـ.ق)، نیز با پیروی از روش استاد خود، به تدوین ضوابط و قواعد این علم توجه مبذول نمود و در تألیفات خویش به این موضوع، رونق بیشتر داد. کتاب «الفروق» در این موضوع قابل‌ستایش است.

هم‌چنان شیخ‌الاسلام ابن تیمیه رحمه‌الله (متوفی ۷۲۸هـ.ق) مباحث نو و جدید را در این عرصه، طرح نمود؛ و در ادامه علامه ابن قیم الجوزية ^{رحمه الله} (متوفى ۷۵۱هـ.ق) شاگرد ابن تیمیه، در «اعلام الموقعین عن رب العالمين»، با الفاظ واضح و روشن در این مورد، بحث نموده می‌نویسد:

«در دنیا و آخرت اساس و بنیاد شریعت، بر مصالح و حکمت‌های بندگان مبتنی است؛ پس شریعت، سرتاسر عدل، رحمت و مصلحت است و هر مسئله‌ای که از عدل به ظلم، از رحمت به غضب، از مصلحت به فساد، و از حکمت به عبثیات، کشانده شود، از شریعت محسوب نمی‌گردد، هرچند به سبب تأویل در شریعت داخل و نفوذ نماید».

در نهایت، در قرن هشتم، امام شاطبی ^{رحمه‌الله} (متوفی ۷۹۰هـ.ق) در سرزمین غرب «اندلس و اسپانیای امروز» وارد میدان می‌شود و به شیخ المقاصد مسمی می‌گردد. کتاب گرانسنگ و ارزشمند ایشان «الموافقات في أصول الشريعة» در موضوع مقاصد قابل‌یادآوری است. در این کتاب عنوان «کتاب المقاصد» را تنظیم نموده و مبادی و اصول مقاصد شریعت را در آن به‌تفصیل و توضیح پرداخت.

شیخ‌الاسلام امام طاهر بن عاشور مالکی تونسی (متوفی ۱۳۹۳هـ.ق) در مورد امام شاطبی ^{رحمه‌الله} چنین می‌نویسد: «امام شاطبی ^{رحمه‌الله} یگانه شخصیتی است که این فن را به‌طور مستقل و جداگانه تدوین کرده‌اند».

ادامه دارد…

بخش قبلی