نویسنده: «ابو عائشة»
پیش‌درآمد: در بخش قبلی، تعریف امامت و موارد مرتبط به آن بیان گردید؛ در این بخش می‌خواهیم شرایط امام و خلیفه را ذکر کنیم. یکی از شرایطی که از دیرباز مورد اختلاف بوده این است که آیا لازم است امام و خلیفه قریشی باشد و یا خیر؟ در این بخش تلاش می‌کنیم پیرامون این مسئله، آرا و نظریات علمای «اهل سنت و جماعت» و فرقۀ معتزله را با دلایل هر یکی بیان داریم.
نکتۀ مهم
قابل‌یادآوری است که مراد از امام در تمام مواردی که در این مقاله ذکر می‌شود، همان خلیفه و یا حاکم است؛ زیرا همان‌طوری که قبلاً بیان شد، امام به معنای کسی است که مسئولیت مردم را به عهده می‌گیرد؛ پس اینجا نیز مراد حاکم و خلیفه است.
قبل از اینکه به مسئلۀ قریشی بودن امام بپردازم، مناسب می‌بینم تا شرایطی را که نزد فریقین برای امام در نظر گرفته شده است، بیان کنم:
شرایط امامت
«اهل سنت و جماعت» امامت را یک وظیفه و مسئولیت می‌دانند و به همین خاطر برای آن شرایط متعددی وضع کرده‌اند، از جملۀ این شرایط می‌توان موارد زیر را نام برد:
-
امام عاقل باشد؛
-
مرد باشد؛
-
آزاد باشد؛
-
مسلمان باشد؛
-
مجتهد باشد؛
-
شجاع و دلیر باشد؛
-
کارشناس و صاحب‌نظر باشد؛
-
اعضایش سالم باشند؛
-
قریشی باشد. این شرط آخر، شرط مختلف‌فیه است که ما در این مورد به‌تفصیل بحث خواهیم نمود. ان‌شاء‌الله.
معتزله
معتزله نیز برای امام شرایطی دارند که اگر این شرایط در شخصی یافته شد، صلاحیت امامت را دارد؛ قاضی عبدالجبار می‌نویسد: «به‌تحقیق ثابت شده است که اثبات امامت یک مسئلۀ شرعی است؛ پس باید اوصاف آن نیز شرعی باشند و این مسئله، اینجا همانند نماز و سایر موارد شرعی است که صفات و شرایط آن نیز باید شرعی باشند؛ پس برای [درک و فهم] این صفات باید به شریعت مراجعه کنیم و آن مواردی که با شریعت ثابت شده‌اند، اعتبار داده شوند و آن‌هایی که ثابت نشدند، شرط قرار داده نشوند».
شرایط امامت نزد معتزله دو نوع هستند، نوعی که آنان نیز بین‌شان باهم اختلاف دارند، عبارت‌اند از:
-
اینکه امام توانایی به دوش گرفتن مسئولیتی که به او سپرده‌شده را داشته باشد، سالم باشد و قدرت داشته باشد و قلبش نیز ثابت باشد؛
-
اینکه نسبت به هر آن چیزی که به او سپرده‌شده، در حد جواز آن، آگاهی داشته باشد؛
-
خاصیت امانت، فضل و برتری در او باشد؛
-
در فضل و برتری مقدم بوده و از قریش باشد.
نوع دوم شرایطی هستند که بین خودشان متفق‌علیه هستند و این شرایط عبارت‌اند از:
-
آزاد باشد؛
-
مسلمان باشد؛
-
نسبت به عادت‌ها آگاهی داشته و صاحب‌نظر بوده و دربارۀ امور شناخت داشته باشد؛
-
عادل باشد.
