نویسنده: محمدعاصم اسماعیل‌زهی
طبقات عرفا و متصوفه از قرن دوم تا قرن دهم ه.ق
قرن دوم
-
حسن بصری: تاریخ عرفان مصطلح، مانند کلام از حسن بصری [متوفای سال ۱۱۰ هجری] آغاز می‌شود. حسن بصری متولد سال ۲۲ هجری است. عمر هشتاد و هشت سالهای داشته و نُه قسمت از عمرش در قرن اول هجری گذشته است. حسن بصری به نام «صوفی» خوانده نمی‌شد؛ اما از آن جهت از جملۀ صوفیه شمرده می‌شود که اولاً: کتابی تألیف کرده به نام «رعایة حقوق‌الله» که می‌تواند اولین کتاب تصوف شناخته شود. نسخۀ منحصر به فرد این کتاب در آکسفورد است.
نیکلسون مدعی است که: «اولین مسلمانی که روش حیات صوفیانه و حقیقی را نوشت، حسن بصری است. طریقی که نویسندگان اخیر برای تصوف و وصول به مقامات عالیه شرح می‌دهند: اول توبه و پس از آن یک سلسله اعمال دیگر… که هر کدام باید برای ارتقا به مقام بالاتری به ترتیب، عملی شود.»
ثانیاً: خود عرفا بعضی از سلاسل طریقت را به حسن بصری می‌رسانند، حسن بصری رحمه‌الله هفتاد نفر از اصحاب بدر را درک کرده است.
ثالثاً: بعضی از حکایات نقل شده می‌رساند که حسن بصری عملاً جزو گروهی بوده است که بعدها به نام «متصوفه» شهرت یافتند.
-
مالک بن دینار: این مرد اهل بصره است. وی در سال ۱۳۱ هجری درگذشته است.
-
ابراهیم ادهم: اهل بلخ است و داستان معروفی دارد شبیه داستان معروف بودا.
گویند در ابتدا، پادشاه بلخ بود و جریاناتی رخ داد که تائب شد و در سلسلۀ اهل تصوف قرار گرفت. عرفا برای وی اهمیت زیادی قائلند. ابراهیم در سال ۱۶۱ هجری درگذشته است.
-
رابعه عدویه: او مصری‌الاصل و یا بصری‌الاصل و از اعاجیب روزگار است و چون چهارمین دختر خانواده‌اش بود، «رابعه» نامیده شد. رابعۀ عدویه غیر از رابعۀ شامیه است که او هم از عرفای معاصر جامی است که در قرن نهم می‌زیست. رابعۀ عدویه کلماتی بلند و اشعاری در اوج عرفان و حالاتی عجیب دارد. داستانی دربارۀ عیادت حسن بصری و مالک بن دینار و یک نفر دیگر از او نقل می‌شود که جالب است. رابعه در بازۀ زمانی ۱۳۵-۱۳۶ ه.ق درگذشته است و بعضی گفته‌اند که او بین سالهای (۱۸۰-۱۸۵ ه.ق) درگذشته است.
-
ابوهاشم صوفی کوفی: او اهل شام است که در شام متولد شده و در همان‌جا زیسته است. تاریخ وفاتش مجهول است. اما اینقدر معلوم است که او استاد سفیان ثوری [متوفای ۱۶۱] بوده است. ظاهراً، او اولین کسی است که به نام «صوفی» خوانده شده است. سفیان گفته است: «اگر ابوهاشم نبود، من ریا را نمی‌شناختم.»
-
شقیق بلخی: او شاگرد ابراهیم ادهم بوده و در یکی از سالهای (۱۵۳، ۱۷۴ یا ۱۸۴ هجری) درگذشته است.
-
معروف کرخی: او اهل کرخ بغداد است و از معاریف و مشاهیر عرفاست. بسیاری از سلاسل طریقت بر حسب ادعای عرفا به معروف کرخی می‌رسند و بدین جهت این سلسله را سلسلة الذهب (رشتۀ طلایی) می‌خوانند. وفات معروف در بازۀ زمانی (۲۰۰-۲۰۶ هجری) بوده است.
-
فضیل بن عیاض: می‌گویند او در ابتدا راهزن بود، یک شب که برای دزدی از دیواری بالا رفت، یک آیۀ قرآن که از شب‌زنده‌داری شنید او را منقلب و تائب ساخت. کتاب «مصباح‌الشریعه» منسوب به اوست. فضیل در سال (۱۸۷ هجری) درگذشته است.
ادامه دارد…
