اقتصاد و نقش آن در اسلام (بخش سوم)

نویسنده: عبدالحمید نوروزی

رابطۀ اقتصاد با سایر علوم

اقتصاد یکی از رشته‌های علوم اجتماعی است که با بسیاری از شعبه‌های سایر علوم ارتباط دارد. اقتصاد با جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، مردم‌شناسی و بالاخص با علوم سیاسی و ادارۀ امور دولتی پیوستگی دارد. بررسی فرهنگ و عادات و رسوم و هم‌چنین پیش‌بینی طرز سلوک و رفتار افراد تحت شرایط خاص اجتماعی، اهمیت قابل توجهی در مطالعات اقتصادی دارد. امروزه عدۀ زیادی از دانشمندان معتقدند که فرهنگ و ارزش‌های اجتماعی مؤثرترین عامل در عقب‌ماندگی یا پیشرفت و توسعۀ اقتصادی جوامع و ملل مختلف به‌شمار می‌رود.

اقتصاد اسلامی از منظر قرآن و سنّت

با بررسی تعالیم و احکام اقتصادی اسلام، به این نتیجه می‌رسیم که اسلام، توانمندی‌های بازار، یعنی آیین عرضه و تقاضا را قبول نموده و در هر حال برای حل مسایل اقتصادی، به حمایت از استفاده از آن‌ها پرداخته است؛ چنانچه خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «نحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ»؛ ما [وسايل] معاش آنان را در زندگى دنيا ميان‌شان تقسيم كرده‏ايم و برخى از آنان را از [نظر] درجات بالاتر از بعضى [ديگر] قرار داده‏ايم تا بعضى از آن‌ها بعضى [ديگر] را در خدمت گيرند و رحمت پروردگار تو از آنچه آنان مى‏ اندوزند بهتر است.

روشن است که کارگرفتن از دیگری به این شکل خواهد بود که کارگیرنده؛ «تقاضا‌کنندۀ کارگر»؛ و کارکننده، «عرضه‌کنندۀ کار» باشد. با هماهنگی این دو قدرت (عرضه و تقاضا) یک اقتصاد معتدلی به‌وجود خواهد آمد.

پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نیز در همین باره می‌فرمایند: «دَعُوا النَّاسَ يَرْزُقِ اللهُ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضٍ»؛ مردمان را آزاد بگذارید تا خداوند، بعضی از آن‌ها را به‌واسطۀ بعضی دیگر روزی بدهد.

مشروعیت کار از منظر آیات و روایات

خداوند متعال می‌فرماید: «فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ»؛ آنگاه که نماز خوانده شد، در زمین پراکنده شوید و به دنبال رزق و روزی خدا بروید.

و در جای دیگر می‌فرماید: «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ»؛ و به او ساختن زره را آموختیم تا (لباس جنگی)، شما را در جنگ‌ها حفظ کند؛ پس آیا شکرگزاری می‌کنید؟ وجه استدلال از این آیه: خداوند متعال به پیامبرش داوود ^{علیه‌السلام}، ساختن زره را (که برای  مبارزه و نجات از دشمن هنگام جنگ استفاده می‌شود) آموخت. وقتی ساخت وسایل جنگی را به پیامبرش مشروع قرار داد، به این معناست که ساختن هر چیزی ‌که سبب نجات از شرّ دشمنان می‌شود، لازم و مشروع است.

خداوند متعال می‌فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ»؛ و برای (مبارزه با) آنان تا آنجا که می‌توانید نیروی (مادی و معنوی) و (از جمله) اسب‌های ورزیده آماده سازید، تا آنکه دشمنِ خدا و دشمن خویش را بترسانید؛ و کسان دیگری جز آنان را نیز به هراس اندازید که ایشان را نمی‌شناسید و خدا آنان را می‌شناسد. هر آنچه را در راه خدا (از جمله تجهیزات جنگی و تقویت بنیۀ دفاعی و نظامی اسلامی) صرف کنید، پاداش آن تمام و کمال به شما داده می‌شود و هیچ گونه ستمی نمی‌بینید.

وجه استدلال از این آیه چنین است: مسلمانان از طرف خداوند متعال مأمور هستند که آخرین قوت و توانایی‌شان را به خرج دهند و خوف و ترسی بر قلب کفار و مشرکین بگذارند، هم‌چنین با نمایش قدرت خویش، در دل منافقین فرصت‌طلب نیز بیم و هراس ایجاد کنند؛ و مسلمانان به انفاق در راه الله تشویق شوند؛ زیرا انفاق در راه الله ماندنی است و هرگز ضایع نمی‌شود.

برای آماده کردن قوت و نیرو، داشتن نفقه از اهمیت بسزایی برخوردار است و نفقه بدون کار ناممکن است و بدون کار نه مالی برای انسان خواهد بود و نه قوت و نیرویی.

خداوند متعال می‌فرماید: «يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ»؛ آنان هرچه سلیمان می‌خواست برایش درست می‌کردند، از قبیل: پرستشگاه‌های عظیم، مجسّمه‌ها، ظرف‌های بزرگ غذاخوریِ همانند حوض‌ها و دیگ‌های ثابت (که از بزرگی قابل نقل نبود. به دودمان داود گفتیم): ای دودمان داوود! سپاسگزاری (این همه نعمت را)  بکنید، و (بدانید که) اندکی از بندگانم سپاسگزارند.

وجه استدلال از این آیه: منت‌گذاری خداوند متعال بر سلیمان در استخدام جن‌ها در کارها از قبیل کارهای معماری و صنعتی که مطابق خواست سلیمان عمل کنند؛ و این امر دلالت بر مشروعیت کار برای انسان‌ها دارد.

   پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نیز دربارۀ مشروعیت کار می‌فرمایند: «اﻟﺘَّاجِرُ الصَّدُوقُ الأَمِین مَعَ النَّبِیّین وَالصِّدِّیقِینَ و الشُّهَدَاءِ»؛: تاجر راستگو و امانت‌دار، با پیامبران و صدیقان و شهدا (حشر) می‌گردد.

هم‌چنین در حدیث دیگر می‌فرمایند: «مَا أَکَلَ أَحَدٌ طَعَامَاً قَطُّ خَیراً مِّن أَن یَّأکُلَ مِن عَمِلِ یَدِهِ وَ إِنَّ نَبِيَّ اللهِ داودُ کانَ یَأکُلُ مِن عَمَلِ یَدِهِ»؛ هر گز کسی غذایی بهتر از غذای دست‌رنجش نخورده است و همانا داوود، پیامبر خدا ^{علیه‌السلام}، همیشه از دست‌رنجش غذا می‌خورد.

وجه استدلال از این حدیث: پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به ستایش کاری پرداخته‌اند که به دستانِ خود انسان انجام گیرد و این حدیث، بیانگر آن است که کاری ‌که با دستانِ انسان انجام گیرد، از بهترین انواع کسب می‌باشد و داوود، پیامبر خدا از کسبِ دستان خود می‌خورد و این خود، تشویقی بزرگ برای «کسب‌وکار» است.

دیدگاه اسلام نسبت به ثروت دنیا و میزان اهتمام به آن

در دین مبین اسلام، ثروت و مال دنیا اگر از راه مشروع جهت رسیدن به قرب الهی به‌دست آید، مطلوب است؛ ولی اگر ثروت به‌عنوان هدف باشد و از راه غیرمشروع کسب شود و یا اینکه انسان را از یاد الهی و زندگی معنوی غافل سازد؛ مذموم تلقی می‌گردد؛ چنانچه آیات قرآن نیز به همین مضمون اشاره دارند: (کهف:۴۶؛ نوح:۱۲؛ هود:۶۱؛ نحل: ۸ – ۱۴؛ ملک:۱۵). و هم‌چنین در آیۀ ۷۷ سورۀ قصص آمده است: «بهره‏ات را از (لذّات و نعمت‌های حلال) دنیا فراموش مکن!»

شاعر چه زیبا می‌سراید:

مال را گر بهر دین باشی حَمول           نِعمَ مالٌ صــالحٌ خواندش رسول

آب در کشتی هلاک کشتی است       ور بود در زیر کشتی پشتی است

ضررهای ترک کار بر اقتصاد اسلامی

ترک کار، پیامدهای بد و گسترده‌ای را بر دین، جامعه و اقتصاد اسلامی می‌گذارد؛ از جمله:

الف. مختل کردن دین و عقیده؛

به این معنا که ترک کار، به فقر می‌انجامد و از اثرات منفیِ فقر در دین و عقیدۀ شخص، این است که وی را به دروغ و وعده‌خلافی وا‌ می‌دارد.

ب. برتری‌جویی گستردۀ دشمنان اسلام، علیه اقتصاد اسلامی؛

ج. شیوع جرائم در بین مسلمانان؛

د. ضعف جسمی و انحطاط در معنویات مسلمانان.

ادامه دارد…

بخش قبلی