نویسنده: عبیدالله نیمروزی
کلیدواژه‌ها: محدث دهلوی شاه ولی الله «حجة الله البالغة»
چکیده: از میان رهبران فکری و مصلحان دینی جهان اسلام در قرن دوازدهم هجری-هجدهم میلادی، «امام شاه ولی الله دهلوی» از مقام شامخ‌تری برخوردار است. او شخصیتی بود تاب‌ناک که در برهه‌ی پرآشوب تاریخ هند، مسلمانان آن زمان را به مسیر درست، صلح، جلال و شکوه، هدایت کرد. او برخوردار از بینش عمیق، علم جامع و نجابت قهرمانی بود، کمی پس از ارتجال این رادمرد، اندیشه‌اش موجب آغاز جنبش نیرومندی گردید که به‌قیادت شاه اسماعیل شهید و سیداحمد شهید به‌منظور استخلاص و آزادی مسلمان از چنگ امپریالیسم غربی صورت گرفت.
شرح احوال و آثار
قطب الدین احمد بن عبدالرحیم دهلوی معروف به «شاه ولی الله دهلوی» چهار سال پس از درگذشت اورنگ‌زیب عالمگیر، یعنی در سال ۱۱۱۴ هجری ۷۰۳ م، پا به عرصه‌ی جهان گذاشت، سلسله نسب وی به خانواده‌ی خلیفه اعظم عمر فاروق رضی‌الله‌عنه منتهی می‌شود، تعیین زمان دقیق مهاجرت نیاکان وی از عربستان و سکونت آن‌ها در هند دشوار است؛ اما این حاکی از این است که این مهاجرت در حدود سیصد سال پس از هجرت پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم صورت گرفته است، در اسناد تاریخی از مقام شامخی که نیاکان وی در دربار مغول بوده به روشنی یاد کرده‌اند، در این اسناد آمده است که نامبرده در مبارزه‌ی سلطه‌طلبی که میان پسران شاه جهان در گرفته بود، نقش مهمی ایفا کرد و در جنگ با مراثیان شجاعت نشان داده است.
شاه عبدالرحیم پدر شاه ولی الله به‌دلیل علم، فضل و تقوای بسیار خویش مورد علاقه و احترام وافر مردم بود.
امپراتور اورنگ‌زیب عالمگیر وظیفه‌ی خطیر و حساس تجدیدنظر در فتاوای عالمگیریه (فتاوای هندیه) را به نامبرده محول کرد و او آبرومندانه از عهده‌ی وظیفه‌ی محوله‌ی خود بر آمد؛ اما از قبول هر نوع حق الزحمة بابت این کار امتناع ورزید.
«شاه ولی‌الله» در رساله‌ای به نام «الجزء اللطیف فی الترجمة العبد الضعیف» شرحی از دوران درخشان طلبگی خود آورده است؛ حتی نگاهی سرسری به این جزوه نشان می‌دهد که شاه ولی الله در کودکی نیز از بلوغ‌نظر برخوردار بوده است. ایشان به سرعت در رشته‌های مختلف علم و دانش تبحّر پیدا کرد و احاطه‌اش بر این علوم به‌حدی بود که در پانزده سالگی می‌توانست کلیه‌ی این علوم را با اعتماد به نفس به دیگران تدریس کند.
پس از درگذشت پدرش، به تدریس رشته‌های معمول در مدارس آن زمان: تفسیر، حدیث، فقه و منطق، اشتغال یافت و در طی این مدت که حدود دوازده سال طول کشید به موشکافی (باریک‌بینی) عمیق تعالیم اسلام پرداخت و آینده‌ی مسلمانان را در هند به‌طور جدی مورد تفکر و تعمق قرار داد.
شاه ولی الله در سال ۱۷۳۷/۱۱۴۳ به منظور انجام دادن مناسک حج رهسپار حجاز گردید و آنجا به مدت چهارده ماه زیر نظر عالمان برجسته‌ای همچون: شیخ ابوطاهر کردی مدنی، شیخ وفدالله مکی و شیخ تاج‌الدین قالی، به مطالعه‌ی علم حدیث و فقه پرداخت، در طی این مدت با مسلمانان دیگر کشورهای اسلامی آشنا شد و بدین ترتیب از اوضاع و احوال موجود در کشورهای مختلف اسلامی آن زمان اطلاعات به‌دست آورد.
وی در سال ۱۷۳۳/۱۱۴۵ به‌دهلی بازگشت و تا هنگام وفاتش که در سال ۱۷۶۳/۱۱۷۶ دوران پادشاهی شاه عالم دوم رخ داد، آثار متعددی تالیف کرد که مهم‌ترین اثر وی «حجة الله البالغة» است که در آن سعی می‌کند به شیوه‌ای علمی به ارایه‌ی تعالیم اسلام بپردازد، با اینکه روی‌کرد او از اول تا آخر ریشه‌ای است؛ اما بدون قطع ارتباط کامل با گذشته است.
دامنه‌ی تالیفات وی متنوع و گسترده است و کلیه‌ی جنبه‌های دانش: اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، مابعدالطبیعی و نیز کلامی محض را در برمی‌گیرد، چه با نظریات و نتیجه‌گیری‌های «شاه ولی الله» موافق باشیم و چه مخالف، باید قبول کنیم که کتاب مذکور نمایان‌گر اولین تلاش برجسته است که بر حسب موضوعیت علمی، بازاندیشی در مورد تمامی نظام اسلام را عرضه می‌کند.
By محمد فاتح