در تعلیمات اسلام، مسئلۀ علاج و شفای بیماری به گونه‌ای جامع مورد توجه قرار گرفته است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “لكل داء دواء، فإذا أصیب دواء الداء برأ بإذن الله عز وجل”[1] ترجمه: «برای هر بیماری علاجی وجود دارد، پس اگر داروی بیماری به‌درستی مصرف شود، به اذن خداوند شفا حاصل می‌شود.»
یعنی برای هر بیماری دوای وجود دارد و اگر این دوا به درستی تشخیص داده و مصرف شود، شفا با اذن خداوند حاصل می‌شود. این حدیث شریف، دارای معانی بلند و عمیقی است. نخست آنکه امید و روحیۀ بیمار را تقویت می‌کند و وضعیت روانی او را بهبود می‌بخشد؛ زیرا روان مثبت و آرام در فرایند بهبودی نقش اساسی دارد.
این حدیث همچنین به دانشمندان و محققین انگیزه می‌دهد تا برای هر بیماری که علاج آن کشف نشده، راه حل علمی و دارو بیابند. علاوه بر آن، تأکیدی است بر دقت در تشخیص بیماری و انتخاب صحیح دارو، از نظر نوع، مقدار و نیز توجه به کمترین عوارض جانبی ممکن؛ اما باید دانست که تشخیص دقیق بیماری و انتخاب داروی مناسب، تنها شرط لازم است و شرط کافی نیست؛ زیرا در نهایت، تحقق شفای کامل مستلزم اراده و اذن خداوند متعال است: “بَرَأَ بِإِذْنِ اللهِ عز وجل” (به اذن خداوند شفا حاصل می‌شود.)
کمال اخذ به اسباب زمانی حاصل می‌شود که انسان به درگاه خداوند متعال دعاء کند و به او توکل داشته باشد؛ زیرا خداوند متعال علت و سبب هر چیزی است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “داووا مرضاكم بالصدقة”[2]«بیماران خود را با صدقه علاج کنید.»
و نیز فرمودند: “صدقة السر تطفئ غضب الرب”[3]«صدقۀ پنهانی خشم پروردگار را فرو می‌نشاند.»
“باكروا بالصدقة، فإن البلاء لا یتخطاها”[4] ترجمه: «در انجام صدقه پیش‌قدم باشید؛ زیرا بلا از آن عبور نمی‌کند.»
صدقه و نیکوکاری، هم خود سبب رفع بلا و بیماری است و هم نشان‌دهندۀ توکل به خداوند متعال و اصلاح نفس است.
عبادات و فرایض دینی نیز نقش مهمی در سلامت جسم و روان دارند. عبادات الهی، اگر به صورت درست و کامل انجام شوند، انسان را به شخصیت والایی تبدیل می‌کنند و موجب جذب دل‌ها و روشنی قلب‌ها می‌شوند. عبادات، ذهن و قلب انسان را هوشیار و روشن می‌کنند و تعادل روحی و فکری را ایجاد می‌نمایند.
اگر عبادات به شکل صحیح انجام شوند، فرد مؤمن دارای بصیرت، اُفُق وسیع، محاکمۀ سالم و اخلاق نیکو خواهد بود. او همچون کوه استوار، صخرۀ محکم، آفتاب روشن، دریای عمیق، آسمان صاف، بهار شاداب، آب پاک و قلبی معصوم و مهربان خواهد داشت؛ اما اگر انسان از اصول فطری خود عدول کند و به گناه و ظلم بپردازد، توازن درونی او بر هم می‌خورد و دچار افسردگی و بیماری‌های روانی می‌شود؛ آنچه که روان‌شناسان و طبیبان، آن را «تنش روانی» می‌نامند و منشأ بسیاری از بیماری‌هاست.
بسیاری از بیماری‌های جسمانی ریشه در فشارهای روانی و تنبلی عضلانی دارند؛ مانند تپش سریع قلب، اختلال نظم قلب، تنگی عروق، فشار خون عصبی، زخم‌های دستگاه هاضمه، حساسیت‌ها، اختلالات عصبی و فلج‌های ناشی از علت روانی، هنگامی که انسان با خدا آشتی کند، توبه نماید و به انجام اعمال صالح بپردازد، احساس سبکی و آرامش می‌کند و سنگینی و تاریکی که بر قلبش بود، از میان می‌رود. سلامت روانی، تأثیر مستقیم بر سلامت جسم دارد و بسیاری از علائم بیماری‌های روان‌تأثیر را کاهش می‌دهد.
عبادات عملی مانند نماز، روزه، حج و زکات، علاوه بر اینکه سبب تقرب به خداوند متعال می‌شوند، نقش مهمی در حفظ سلامت جسم دارند. قرآن کریم می‌فرماید: “خُذ مِن أَموَٰلِهِم صَدَقَةً تُطَهِّرُهُم وَتُزَكِّیهِم بِهَا”[5]ترجمه:« (ای پیغمبر!) از اموال آنان (كه به گناه خود اعتراف دارند و در صدد كاهش بدیها و افزایش نیكیهای خویش میباشند) زكات بگیر تا بدین وسیله ایشان را (از رذائل اخلاقی، و گناهان، و تنگچشمی) پاك داری، و (در دل آنان نیروی خیرات و حسنات را رشد دهی و درجات) ایشان را بالا بری».
و نیز: “وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَۖ إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ تَنهَىٰ عَنِ ٱلفَحشَاءِ وَٱلمُنكَرِ”[6]ترجمه: و نماز را چنان كه باید برپای دار. مسلّماً نماز (انسان را) از گناهان بزرگ و از كارهای ناپسند (در نظر شرع) بازمی‌دارد.
و “یَٰأَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا كُتِبَ عَلَیكُمُ ٱلصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِینَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقُونَ”[7]ترجمه: «ای كسانی‌كه ایمان آوردهاید! بر شما روزه واجب شده است، همانگونه كه بر كسانی‌كه پیش از شما بودهاند واجب بوده است، تا باشد كه پرهیزگار شوید».
علاوه بر فوائد روحی و اخلاقی، عبادات مزبور دارای آثار جسمانی و بدنی نیز هستند. حرکت‌های نماز مانند قیام، رکوع و سجود، نظام‌های عضلانی و عروقی بدن را فعال کرده و به سلامت قلب، عروق و جریان خون کمک می‌کنند. وضو و شستشوی بدن که بخشی از عبادات روزمره است، از بسیاری بیماری‌ها جلوگیری می‌کند. نمونه‌ای از تجربۀ عملی، علاج بیماری میگرن در یک زن سوری است که طبیب غربی پس از بررسی گفت: «به‌طور منظم نماز بخوانید»؛ زیرا رکوع و سجود موجب گشاد شدن عروق مغزی و جریان بهتر خون به سر می‌شود و این امر خود باعث کاهش درد و بیماری می‌گردد.
بدین ترتیب، تعلیمات اسلام، هم علاج معنوی و روانی ارائه می‌دهند و هم سلامت جسمانی را تأمین می‌کنند. طب اسلامی، تنها مبتنی بر دارو و علاج فیزیکی نیست؛ بلکه اصلاح روان، تقوا، عبادات و رعایت حقوق اجتماعی و فردی، همگی بخشی از علاج‌های مؤثر و پیشگیرانه به شمار می‌روند. در این چارچوب، ایمان، عمل صالح، صدقه، دعا، نماز و وضو همگی عوامل سلامت روح و جسم و عامل پیشگیری و علاج بیماری‌ها هستند، و به همین دلیل، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “لِكُلِّ دَاءٍ دَوَاء” (برای هر بیماری علاجی وجود دارد)، و تحقق آن، به ارادۀ خداوند متعال و رعایت صحیح اسباب وابسته است.[8]
