نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش هشتادوششم و پایانی
نتیجه‌گیری
در این رسالۀ مختصر، نقش موثر و وافر مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم را بررسی کردیم و زمینه‌های مختلف علوم که مسلمانان در آن نقش مهم و به‌سزایی داشتند را مورد ارزیابی و تحقیق قرار دادیم. در این مباحث دریافتیم که مسلمانان در شکل‌گیری بسیاری از علوم مانند علوم طبی با تمام انواع خود، علوم ریاضیات، فیزیک، کیمیا، جبر، هندسه، معماری، تزیینات و… نقش اساسی و مهمی داشته‌اند و در این راستا توانسته‌اند به جامعۀ بشری خدمات بالا و ارزنده‌ای را تقدیم کنند. برای گواهی به این امر مهم، بسیاری از نویسندگان کتاب نوشته‌اند و بخش بزرگی از خاورشناسان و اندیشمندان غربی نیز بر آن صحه گذاشته‌اند.
در مبحث دیگر این نوشته، موضوع نقش مسلمانان در زمینۀ تمدن‌سازی را مورد ارزیابی و بررسی قرار دادیم و در این میدان نیز به این نتیجه دست یافتیم که مسلمانان نقش عمده و اساسی در زمینۀ تمدن‌سازی داشته‌اند و بشر را با تمدنی جدید، پویا، توأم با علم، ادب، بالندگی و انواع محاسن آشنا ساخته‌اند.
اکنون پس از این بررسی و ارزیابی این دو موضوع مهم و نیز اثبات نقش ارزنده و بیبدیل مسلمانان در هر دو زمینه، این پرسش مطرح می‌شود: اکنون با این شناخت، چه وظایفی بر عهدۀ ماست؟ چه نقشی می‌توانیم در احیای مسیر درست امت اسلامی ایفا کنیم؟
می‌توانیم بگوییم که ما وظایف و نقش‌های مختلفی در قبال گذشتۀ گران‌بها و باارزش خود داریم و باید به روش‌های مختلفی این وظایف را ایفا و اجرا بکنیم. این نقش‌ها در قالب موارد ذیل قابل اجرا خواهند بود:
اولین نقش ما، درک عملی این واقعیت است که رستگاری و موفقیت امت اسلامی در پیروی از قرآن کریم و سنت گهربار نبی اکرم صلی‌الله‌و‌علیه‌وسلم نهفته است. این موضوع صرفاً یک باور عاطفی نیست؛ بلکه با عقل، منطق و برهان قابل اثبات است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: “وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِينًا”[1] ترجمه: «هیچ مرد یا زن با ایمانی حق ندارد وقتی خدا و پیامبرش کاری را حکم کردند، در آن کار اختیار خود را به کار برد، و هر کس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند، قطعاً در گمراهی آشکار است.»
پیامبر اکرم صلی‌الله‌و‌علیه‌وسلم نیز فرمودند: “ترکتُ فيكم أمرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما: كتاب الله، وسنتي”[2] ترجمه: «دو چیز را در میان شما گذاشتم که اگر به آن دو چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب الله و سنت من.»
بازگشت صادقانه و جامع به دین، هدایت پس از ضلالت، رهبری پس از تبعیت و تمدن پس از هر نوع عقب‌ماندگی را تضمین می‌کند و هم‌چنین خوشبختی دنیوی و اخروی را برای انسان به همراه دارد، همان‌طور که قرآن کریم می‌فرماید: “مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ”[3] ترجمه: «هر کس مرد یا زن، عملی نیکو انجام دهد در حالی‌که مؤمن باشد، او را به زندگی پاک و خوشایند زنده خواهیم کرد و پاداش‌شان را بهتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد.»
دومین نقش ما، شناخت عمیق و همه‌جانبۀ ریشه‌ها، میراث و دستاوردهای تاریخی و علمی مسلمانان است. مطالعۀ تاریخ اسلامی، زندگی بزرگان، فهم نحوۀ ادارۀ جامعه بر اساس آموزه‌های دینی و بررسی دستاوردهای علمی، فرهنگی و اخلاقی، برای بازتولید الگوهای موفق گذشته ضروری است. تاریخ اسلام، گنجینه‌ای بی‌پایان از علم، هنر، اخلاق و تمدن است که مطالعۀ آن، چراغ راه امروز و فردای امت خواهد بود.
نسل‌های کنونی ما اگر به‌دنبال کسب موفقیت و رسیدن به مدارج والای علم و اندیشه هستند، می‌بایست به زندگی گذشتگان این امت و نیز دستاوردهای بیبدیل آنان چنگ بزنند و آن‌ها را الگو و چراغ راه خویش قرار دهند.
سومین نقش ما، انتقال این میراث عظیم به جهانیان و اصلاح تصورات نادرست دربارۀ اسلام و تمدن مسلمانان است. پیام اسلام از آغاز برای همۀ انسان‌ها بوده است، همان‌گونه که خداوند متعال در مورد هدف مهم بعثت آن‌حضرت صلی‌الله‌و‌علیه‌وسلم می‌فرماید:”وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ”[4] «و ما تو را نفرستادیم جز برای رحمت جهانیان.»
هم‌چنین پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌و‌علیه‌وسلم فرمودند: “وكان النبی یبعَث إلى قومه خاصة وبعثتُ إلى الناس عامة”[5] ترجمه: نبی همواره برای قوم خود فرستاده می‌شد؛ اما من برای مردم به‌طور کلی فرستاده شده‌ام.
این رسالت، ما را ملزم می‌کند تا با جدیت، دین و تمدن اسلامی را به جهان معرفی کنیم، شبهات تاریخی را برطرف سازیم و دستاوردهای مسلمانان را به جهانیان نشان دهیم. اندیشمندانی همچون «بودلی[6]» پس از مطالعۀ تمدن اسلامی می‌گویند: «مسلمانان مانند باران بودند که هر جا می‌باریدند، آن‌جا را بارور می‌کردند و عصر تجدید حیات در اروپا به نسل صحابۀ محمد باز می‌گردد که مشعل فرهنگ را به اروپا که در تاریکی قرون وسطی غرق بود، آوردند.»
پیامبر اکرم صلی‌الله‌و‌علیه‌وسلم نیز این مفهوم را به زیبایی در قالب تمثیل بیان کرده‌اند: «مثل آنچه الله متعال مرا با آن فرستاد از هدایت و علم، مانند باران بسیار است که به زمین می‌رسد؛ زمین پاک آن را می‌پذیرد و گیاهان فراوان رویاند و زمین‌های بایر آب را نگه می‌دارند و مردم از آن بهره می‌برند، می‌نوشند، آبیاری می‌کنند و می‌کارند، و بخشی از آن به جای دیگری می‌رسد. این مثل کسانی است که در دین الله فهمیده و بهره‌مند شده‌اند از آنچه خداوند مرا فرستاده است.» [7]
جمع‌بندی نهایی
احیای تمدن اسلامی، بازگشت به مسیر هدایت و توسعۀ همه‌جانبه، بر سه محور استوار است: پایبندی عملی به قرآن و سنت، شناخت عمیق تاریخ و میراث تمدنی، و انتقال این دانش و تجربه به جهانیان. چنین رویکردی، علاوه بر تضمین رستگاری دنیوی و اخروی، جایگاه اسلام و مسلمانان را در تاریخ و فرهنگ جهانی تثبیت می‌کند و الگویی پایدار از تمدن انسانی ارائه می‌دهد.
ما به‌عنوان امتی که وارث چنین تمدن و گذشتۀ درخشانی هستیم، بر خود لازم بداریم تا این زیبایی‌ها را به نسل‌های بعدی معرفی کنیم و نگذاریم دستاوردهای مهم امت اسلامی، زیر تاریکی‌های تبلیغات شوم و گمراه‌کنندۀ غربی‌ها دفن شوند و به نسل‌های بعدی حس شکست و عقب‌ماندگی دست بدهد. وماذلک علی الله بعزیز.
بخش قبلی | پایان
منابع و مآخذ:
قرآن کریم
صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری.
سنن ترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی.
بدوی، محمد اسماعیل، اسهامات علوم المسلمین فی تقدم العلوم الإنسانیة، مجلۀ بین المللی تحقیقات زبان، ۲۰۲۱م.
ماجد، عبدالمنعم، تاریخ الحضارة الإسلامیة فی العصور الوسطی، ۱۹۹۹م.، قاهره، مصر
ابن الوردی، سراج الدین، خریدة العجائب وفریدة الغرائب، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره مصر.
ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، دار و مکتبة الهلال، بیروت، لبنان.
ابن حجر، احمد بن علي، فتح الباري، دارالمعرفة، بیروت، لبنان.
ابن خلدون، عبدالرحمان ابن محمد، تاریخ ابن خلدون، دارالفکر، بیروت، لبنان.
ابن قيم الجوزیة، محمد ابن ابی بکر، زادالمعاد فی هدی خیر العباد، موسسة الرسالة، بیروت، لبنان.
ابن كثير، ابوالفداء اسماعیل ابن عمر، تفسیر القرآن الکریم، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان.
ابن كثير، تفسير القرآن الكريم، دار طیبه.
ابوحيان، محمد بن یوسف، البحر المحیط، دارالفکر، بیروت، لبنان.
ابوخلیل، شوقی، المبارک، هانی، دور الحضارة العربیة الإسلامیة فی النهضة الأوروبیة، دارالفکر، دمشق، سوریة.
آرنولد، توماس، الدعوة إلی الإسلام، مکتبة النهضة المصریة، قاهره، مصر.
باشا، احمد فواد، التراث العلمی الإسلامی، شیئ من الماضی أم زاد للحاضر؟ چاپ اول، ۱۴۲۳ه.ق.، دارالفکر العربی، قاهره مصر.
بک، احمدعیسی، تاریخ البیمارستانات فی الإسلام، چاپ اول، ۲۰۰۵م.، دمشق سوریه.
بلدی، احمد بن محمد بن یحیی، تدبیر الحبالی والأطفال والصبیان وحفظ صحتهم ومداواة الأمراض العارضة لهم، دارالرشید، ۱۹۸۰م. عراق.
حماده، محمدماهر، المکتبات فی الإسلام، نشأتها وتطورها ومصائرها، موسسة الرسالة، بیروت، لبنان.
الحمیری، محمد بن عبدالمنعم، الروض المعطار فی خبر الأقطار، مکتبۀ لبنان.
خطیب، عدنان، المعجم العربی بین الحاضر والماضی، چاپ دوم، ۱۴۱۴ه.ق.، بیروت، لبنان.
الخوارزمی، محمد بن موسی، کتاب الجبر والمقابلة، الجامعة المصریة، کلیة العلوم، ۱۹۳۷م.
الدالانی، عبدالمعطی، ربحت محمدا ولم أخسر المسیح، موسسة الرسالة، سوریة، دمشق.
درویش، احمد، نظریة الأدب المقارن وتجلیاتها فی الأّدب العربی، دار غریب، قاهره، مصر.
الدفاع، علی عبدالله، لمحات من تاریخ الطب عند المسلمین الأوائل، دار الرفاعی، ریاض، چاپ اول، ۱۴۰۳ ه.ق.
الدفاع، علی، روائع الحضارة العربیة والإسلامیة فی العلوم، دار عالم النشر والتوزیع، عربستان سعودی.
الدفاع، علی، روائع الحضارة العربیة والإسلامیة، دار عالم الکتب للنشر والتوزیع، جامعة ملک فهد للبترول والمعادن، ظهران، عربستان سعودی.
الدکتور عزیز احمد، تاریخ صقلیة الإسلامیة، الدار العربیة للکتب.
دینیه، اتین، محمد رسول الله، ترجمۀ داکتر عبدالحلیم محمود و داکتر محمد عبدالحلیم، بی‌تا، بی‌جا.
ر. هیل، دونالد، العلوم والهندسة فی الحضارة الإسلامیة، عالم المعرفة، کویت.
رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
الربیعی، عبدالله بن عبدالرحمان، اثر الشرق الإسلامی فی الفکر الأوربی خلال الحروب الصلیبیة، الریاض، عربستان سعودی.
رهیل، دونلد، العلوم والهندسة فی الحضارة الإسلامیة، کویت.
روزنتال، فراتز، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمۀ صالح احمد العینی، موسسة الرسالة، بیروت.
ریسلر، جاک، الحضارة العربیة، ترجمۀ غنیم عبدون، الدار المصریة. بی‌تا.
زغوان، بشیرحسنی، إسهامات علماء العرب والمسلمین فی العلوم الأساسیة وأثرها فی بناء الحضارة العلمیة، المؤتمر الدولی للغة العربیة، ۲۰۱۴م.
زهراوی، ابوالقاسم خلف ابن عباس، التصریف لمن عجز عن التألیف، چاپ لکنو، هندوستان.
السباعی، مصطفی، السیرة النبویة، دروس وعبر، المکتب الإسلامی، بیروت، لبنان.
السباعی، مصطفی، من روائع حضارتنا، دار الوراق، بیروت، لبنان.
السرجانی، راغب، ماذا قدم المسلمون للعالم، چاپ دوم، موسسه اقرأ، قاهر، مصر، ۱۴۳۰ه.ق.
السعدی، عبدالرحمان ابن ناصر، تیسیر الکریم الرحمان فی تفسیر کلام المنان، موسسة الرسالة، ۱۴۲۰.
سيدقطب، فی ظلال القرآن، دارالشروق، بیروت، لبنان.
سیدیو، موسیو، تاریخ العرب العام، نقل به عربی: عادل زعیتر، بی‌تا، بی‌جا.
الشریف الإدریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، مصر.
شلبی، ابوزید، تاریخ الحضارة الإسلامیة والفکر الإسلامی، مکتبة وهبة، قاهره، مصر.
شمسی باشا، حسان، هکذا کانوا یوم کنا، چاپ اول، دارالمنارة، جده، عربستان سعودی.
طوقان، قدری حافظ، تراث العربی العلمی فی الریاضیات والفلک، دارالکتب المصریة، مصر.
عرابی، سمیر، علوم الفلک والریاضیات والجغرافیا عند علماء العرب والمسلمین، ، دارالکتب الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۹ه.ق.، قاهره، مصر.
عفیفی، محمدصادق، تطور الفکر العلمی عندالمسلمین، مکتبة الخانجی، قاهره، مصر.
علی، محمد کرد، الإسلام والحضارة العربیة، موسسة هنداوی.
عمر، احمدمختار، البحث اللغوی عندالعرب، چاپ ششم، دار عالم الکتب، قاهره، مصر.
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، دارالمعرفة، بیروت، لبنان.
الفاهمی، کریمه محمد، علم الطب، پوهنتون ملک عبدالعزیز، دیپارتمنت تاریخ، پوهنحی ادب و علوم اسلامی.
فروخ، عمر، تاریخ العلوم عند العرب، چاپ سوم، ۱۹۸۰م. دارالعلم للملایین، بیروت، لبنان.
القبانی، ابراهیم محمد، دورالعلماء المسلمین فی تطویر العلوم، عربستان سعودی، ادارۀ فعالیت‌های فرهنگی.
قدری، حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات والفلک، وکالة الصحافة العربیة، مصر.
لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمۀ سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ سوم، تهران، ۱۳۱۸.
لوبون، گوستاو، حضارة العرب، فصل دهم تاثیر عرب بر شرق و غرب، ترجمه به زبان عربی عادل زعیتر، چاپ‌خانۀ عیسی البابی الحلبی.
المازنی، اسلام، تاریخ الطب والأطباء عندالمسلمین، دارالعراب، دمشق سوریه، چاپ دوم، ۲۰۱۳م.
المبارک، هانی، دورالحضارة العربیة الإسلامیة فی النهضة الأوربیة، دارالفکر، دمشق، سوریة.
المحاسبي، ابوعبدالله، آداب النفوس، دارالجیل، بیروت، لبنان.
محمود الحاج، قاسم، امراض النساء والولادة فی الطب العربی الإسلامی، چاپ اول، موصل، دار ماشکی، عراق.
مطلک درویش، عبدالستار، العلوم العقلیة عندالمسلمین، جامعة الأنبار.
مظهر، جلال، الحضارة الإسلامیة أساس التقدم العلمی الحدیث، مرکز کتب الشرق الأوسط.
المقری، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الأندلس الرطیب، دار صادر، بیروت، لبنان.
المناوي، فيض القدیر شرح الجامع الصغیر، المکتبة التجاریة، مصر.
ندوی، سیدابوالحسن، ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، مکتبة الإِیمان، المنصورة، قاهره، مصر.
الهاشمی، رحیم کاظم محمد، شنقارو، عواطف محمد العربی، الحضارة العربیة الإسلامیة دراسة فی تاریخ النظم، الدارالمصریة اللبنانیة، قاهره، مصر.
هاشمی، سیداحمد، میزان الذهب فی صناعة شعر العرب، دارالبیرونی، چاپ دوم.
هونکه، زیگرید، شمس العرب تسطع علی الغرب، چاپ هشتم، دارالجبل، بیروت، لبنان.
وات، مونتگمری، فضل الإسلام علی الحضارة الغربیة، ترجمۀ حسین احمد امین، چاپ اول، ۱۴۰۳، دارالشروق، بیروت، لبنان.
یاسین احمد، خالد عبدالرحمان، دور علماء الإسلام فی نشأة وتطور علم الطب، جامعة أم القری، سعودی.
[1] . احزاب: ۳۶.
[2]. موطای امام مالک، ۲۶۱۸.
[3]. نحل: ۹۷.
[4]. انبیاء: ۱۰۷.
[5]. بخاری: ۳۲۸.
[6]. رونالد ویکتور بودلی مستشرق بریتانیایی است که کتب مختلفی در مورد اسلام نوشته است. کتاب مشهور وی، الرسول، حیاة محمد است.
[7]. بخاری: ۷۹.
