نویسنده: عبدالحی لیان
چیستی و چگونگی مطالعه
بخش چهارم
۲. چه کتابی را مطالعه کنیم؟
یکی از دغدغه‌های اهل مطالعه، چه کتابی را مطالعه کردن است. براستی باید چه چیزی را مورد مطالعه قرار داد؟ در پاسخ این پرسش بنیادی قبل از همه به کتاب الله مراجعه می‌کنیم. خداوند متعال در سورۀ «علق: 1» می‌فرماید: «إقرأ» بخوان. در این کلام الهی مفعول فعل محذوف است پس نتیجه می‌شود: بخوان هر آنچه قابل خواندن و مطالعه کردن است.[1]
فرد مسلمان با هر یک از حواس خود (بینایی، چشایی، بویایی، شنوایی و لامسه) مامور به مطالعه کردن شده است. به بیان دیگر، ما مکلف به مطالعۀ همه چیز شده‌ایم. «إقرأ» بخوان، (هر آنچه خواندنی است).
ولی با مراجعه به فرمایشات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در‌می‌یابیم، ما از خواندن و مطالعۀ مواردی که ضرر یا اکثراً بی‌فایده هستند، منع شده‌ایم؛ زیرا نبی کریم صلی‌الله‌علیه‌وسلم از علم و دانشی که سودی ندارد و بی‌فایده است به الله متعال پناه برده است. چنانچه می‌فرمایند: «اللهم إنّی أعوذ بک من علم لا ینفع»[2]؛ پروردگارا از علم بدون فایده به تو پناه می‌برم. از ظاهر این حدیث فهمیده می‌شود هر علمی که منجر به منفعت دنیا و آخرت نگردد، اتلاف وقت بوده و بی‌فایده است.
بنابراین، مطالعۀ پسندیده و مطلوب همان است که در آن فایدۀ دنیا و آخرت نهفته باشد. به بیانی روشن‌تر، ما به خواندن و مطالعۀ کتاب‌هایی دستور داده شده‌ایم که در آن سود و نفعی باشد و موجب آبادانی دنیا و آخرت ما گردد.
حال که دانستیم خواندن و مطالعۀ کتاب‌های مفید یک تکلیف است، این پرسش به میان خواهد آمد؛ با توجه به کثرت کتاب‌های مفید و کمبود زمان برای مطالعۀ همۀ آن‌ها، چه کتاب‌هایی را باید در اولویت مطالعه قرار داد؟ در نخست پرداختن به پاسخ این پرسش آسان به نظر می‌رسد ولی با توجه به ارزش لحظه لحظه عمر انسان، مسئولیتی بزرگ را در خود گنجانده است؛ زیرا، هرگونه رهنمایی برای مطالعۀ کتابی، برابر است با صرف نمودن زمان و عمر انسان در آن. ازاین‌رو، مشکل‌ترین رهنمایی، مشوره دادن به مطالعۀ کتاب است؛ چرا که، کتاب‌ها نوع فکر را ترسیم می‌کنند و افکار مسیر زندگی را تغییر می‌دهند. و تغییر یا مثبت است یا منفی.
با وجود این اهمیت باید گفت خواندن و مطالعۀ برخی از کتاب‌های دینی بر هر فرد مسلمان از واجبات اجتناب ناپذیر است. مطالعۀ قرآن مجید، احادیث نبوی، عقیده، فقه، اخلاق اسلامی، تاریخ اسلام و… از نیازهای مبرم زندگی اسلامی هستند؛ زیرا دانستن احکام زیست اسلامی و عملیاتی کردن آن، مطلوب شرعی و وجیبۀ ایمانی است که برآورده شدن آن درگرو خواندن کتاب‌های دینی می‌باشد.
آنچه در بالا اشاره رفت ضرورت مطالعۀ کتاب‌های دینی بود. دربارۀ مطالعۀ کتاب‌های علمی تخصصی اما باید گفت نوع پاسخ به این پرسش (چه کتابی مطالعه کنیم؟) می‌طلبد تا نخست به دو پرسش دیگر جواب ارائه شود؛ تو کیستی؟ و چه هدفی داری؟؛ زیرا حوزۀ مطالعه و سطح برداشت دانشمند با متعلم، انجینر با داکتر، دعوتگر با ریاضی‌دان، جامعه‌شناس با جانورشناس و… متفاوت است. ازاین‌رو، تا روشن نگردد شخص مطالعه کننده کیست؟ و چه می‌خواهد؟ نمی‌توان به درستی مشوره‌ای به وی ارائه کرد.
چه زمانی مطالعه کنیم؟
زمان مناسب برای مطالعه از جمله موضوعاتی است که دیدگاه‌های گوناگونی دربارۀ آن ارائه شده است.
برخی براین نظراند شب، بویژه قسمت آخر آن، زمان مناسب برای مطالعه و یادگیری است چون خواننده پس از مطالعه می‌خوابد، ذهن فرصت کافی برای پردازش اطلاعات دارد و مطالب خوانده شده بهتر درحافظه تثبیت می‌شود.[3] گروهی می‌گویند مناسب‌ترین زمان برای مطالعه و یادگیری اوایل صبح است؛ زیرا، با مغز خسته نمی‌توان چیزی را به درستی آموخت. یادگیری نیاز به مغز آماده و سرحال و بدون خستگی دارد.[4]
واقعیت این است که هر دو نظریۀ یاد شده هیچ دلیل و پاسخ روشنی برای انتخاب خویش ندارند چه در تمامی این زمان‌ها امکان بازدهی مطلوب از اوقات مطالعه فراهم است و تفاوتی در میزان بازدهی میان این دو زمان وجود ندارد.[5]
براین مبنا می‌توان گفت بهترین زمان برای مطالعه، زمانی است که تمایل به انجام مطالعه در آن زمان داریم، که این قاعده‌ای است فراگیر که در آن هیچ محدودیت و اجباری برای تعیین زمان مطالعه وجود ندارد.[6]
یافته‌های اخیر علمی اما نشان می‌دهد که بدن انسان در طی شبانه‌روز متحمل تغییرات زیادی در این زمینه می‌شود و در هر ساعت از روز توانایی خاصی دارد. محققین معتقدند حافظۀ کوتاه مدت و سرعت انتقال فکری در بیشتر افراد در ساعات آخر صبح تا اوایل بعد از ظهر به بیشترین حد فعالیت خود می‌رسد و بهترین زمان برای فعال شدن حافظۀ درازمدت بین ساعات «6» پس از چاشت تا «9» بعد از ظهر است. و ذهن انسان بیشترین بازدهی را خواهد داشت.[7]
با وجود این همه، هستند کسانی‌که به بهانه‌های مختلف به‌ویژه نداشتن وقت، به سراغ مطالعۀ سازنده نمی‌روند ولی در واقع این نداشتن مدیریت زمان و جلوگیری نکردن از راهزنان وقت است که عمر را بیهوده می‌کند. بنابراین، شایسته است شخص هدفمند از راهزنانی هم‌چون: 1 گفتگوهای کم‌اهمیت، 2 تماس‌های غیرضروری، 3 نداشتن انضباط کاری، 4 سستی و بی‌ارادگی در تصمیم‌گیری، 5 ناتوانی به «نه» گفتن به خواسته‌های نابجا، 6 عادتِ امروز و فردا کردن، 7 قبول کردن بیش از حد کار، 8 عدم برنامه‌ریزی مناسب، 9 مطالعۀ مطالب کم‌اهمیت و غیرضروری[8] به شدت حذر نموده و همواره به راه‌های ایجاد وقت مناسب برای مطالعه همت نماید.
برخی از راه‌های ایجاد وقت مناسب برای مطالعه کردن عبارت‌اند از: 1 تنظیم کردن وقت خواب، 2 عقب انداختن کار‌های غیر مهم، 3 انجام هم‌زمان کارها، 4 زنده کردن اوقات مرده، 5 «نه» گفتن به درخواست‌های غیر مهم، 6 دقت کردن در کار، 7 محدود کردن ملاقات‌ها، 8 منظم کردن محیط کار، 9 یادداشت وظایف روزانه، 10 ارتقای مهارت‌ها، 11 کار را به اهل کار سپردن.[9]
چگونه مطالعه کنیم؟
بحث چگونگی مطالعه را در دو بخش به بررسی مختصر می‌گیریم؛ نخست فنون و روش‌های مطالعه سپس بهداشت مطالعه.
فنون و روش‌های مطالعه
بدون شک دستیابی به روش‌های مطالعۀ موفق یک ضرورت اساسی برای ثمربخشی مطالعه است؛ زیرا، مطالعۀ موفق و ثمر بخش از دو عامل متأثر است 1. داشتن انگیزه و علاقه نسبت به کتاب مورد نظر 2. به کارگیری و استفادۀ ماهرانه از فنون و روش‌های مطالعه. داشتن انگیزه و علاقه نسبت به مطالعه سبب می‌شود تا شخص به مطالعۀ بیشتر بپردازد و کاربرد فنون بهتر، مطالعه را آسان‌تر، سریع‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌کند.[10]
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. سعدی، احمد محمد سعید، القرائت… الکنز المفقود فی حیاتنا، ص۲۱.
[2]. ابوالحسین، مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری، صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۹۷۲م، شمارۀ حدیث۲۷۲۲.
[3]. رونقی، حسین (۱۴۰۱هش). بهترین زمان مطالعه، پایگاه دکتر رونقی. https//doctorronaghi.ir.
[4]. همان.
[5]. بابایی اربوسرا، ایرج، روش‌های مطالعه و پژوهش، تهران: انتشارات کتاب آوا، چاپ چهارم، ۱۳۹۴هش، ص۱۵.
[6]. همان، ص۱۴.
[7]. رونقی، حسین (۱۴۰۱هش). بهترین زمان مطالعه، پایگاه دکتر رونقی.https//doctorronaghi.ir.
[8]. ناروئی، عبداللطیف، مدیریت زمان، زاهدان: انشارات سروج، چاپ سوم، ۱۳۹۷هش، ص ۱۱۰-۱۱۴.
[9]. همان، ص ۱۱۵-۱۲۳.
[10]. سیف، علی اکبر، روش‌های یادگیری و مطالعه، تهران: نشر دوران، چاپ دهم ویرایش دوم، ۱۴۰۰هش، ص۷۷.
