بدن انسان بهعنوان یکی از پیچیدهترین ساختارهای زیستی، دارای نظامهایی است که حیرت دانشمندان را برانگیخته است، یکی از این نظامهای شگفتانگیز، «دستگاه تهویه و تنظیم حرارت» است که نقش کلیدی در حفظ تعادل دمایی بدن دارد. دمای بدن انسان بهطور طبیعی در حدود «۳۷ درجۀ سانتیگراد» ثابت باقی میماند. این پایداری حرارتی، برخلاف شرایط متغیر محیطی، حاصل عملکرد دقیق و هماهنگ مجموعهای از اندامها و جریانات فیزیولوژیکی (وظایف اندامها) است.
خصوصیت شگفتانگیز پایداری حرارت بدن
انسان تنها در مواردی خاص ممکن است بهخاطر گرما جان خود را از دست بدهد؛ زمانیکه دمای بدن به «۴۵ درجۀ سانتیگراد» با «رطوبت ۱۰۰٪» برسد، یا«۶۰ درجۀ سانتیگراد» با «خشکی مطلق» برسد. در سایر حالات، سیستم تنظیم حرارتی بدن بهگونهای طراحی شده که «دمای مرکزی را در حدود ۳۷ درجه» حفظ میکند.
ساختار نظام تعریق
بدن انسان مجهز به حدود «۳ تا ۴ میلیون غدۀ عرقی» است که در سراسر پوست پراکندهاند. در برخی نواحی مثل کف دست و پا، تراکم این غدهها به «۴۸۰ غده در هر سانتیمتر مربع» میرسد. هر غدۀ عرقی از یک لولۀ مارپیچی به طول «۲ میلیمتر» و قطر «۰.۱ میلیمتر» ساخته شده که به سطح پوست متصل میشود. اگر این لولهها در بدن یک فرد بهصورت متوالی کنار هم قرار گیرند، طول آنها به «۵ کیلومتر» خواهد رسید.
عملکرد تعریق در تنظیم دما
در شرایط گرمای زیاد، غدد عرقی میتوانند بین «۲۰۰ سانتیمتر مکعب تا ۱۵۰۰ سانتیمتر مکعب عرق در ساعت» تولید کنند. عرق ترشحشده روی سطح پوست تبخیر شده و با این تبخیر، «گرمای بدن جذب میگردد». این جریان به نام «مبادلۀ حرارتی» شناخته میشود و نقش حیاتی در کاهش دمای بدن دارد. برای درک بهتر این نقش: «۱۰۰۰ سانتیمتر مکعب عرق» میتواند معادل «۱۳۰۰ کالری ([1]) حرارت» از بدن خارج کند.
ترکیبات شیمیایی عرق
در هر «۱۰۰ گرم عرق»:
ü«۹۹ گرم آب»
ü«۱ گرم مواد محلول» شامل:
üنمک
üاوره (urea)
üترکیبات شیمیایی دیگر
میزان ترشح عرق در طول ۲۴ ساعت بین «۶۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم» است. حتی در حالت طبیعی و بدون احساس تعریق، این ترشح بهصورت دائمی جریان دارد. «نرمی و رطوبت پوست» دلیلی بر این تعریق پنهان است.
نقش تعریق در سلامت عمومی بدن
وظایف اصلی تعریق شامل موارد زیر است:
üتنظیم دمای بدن
üدفع مواد زائد مانند اوره
üتأمین رطوبت و نرمی پوست
همچنین تعریق، «سوپاپ ([2]) اطمینان بدن» در برابر افزایش بیشازحد حرارت است. مشابه سوپاپ در دیگهای بخار، اگر حرارت بدن بیش از حد بالا برود، تعریق موجب کاهش آن میشود.
توصیههای صحی در مورد تعریق
با توجه به اینکه ترکیبات شیمیایی عرق میتوانند بوی ناخوشایند ایجاد کنند، نظافت بدن ضروری است. در روایات اسلامی نیز بر شستوشو برای زدودن آثار تعریق تأکید شده است. پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمودند: “على كل مسلم في كل سبعة أيام يوم يغسل رأسه وجسده.” ([3])ترجمه: «در هر هفت روز، يك بار، غسل كردن بر هر مسلمان، واجب و ضروري است، که سر و بدن خود را بشويد».
نظافت، موجب حذف بوی ناخوشایند عرق، باز شدن منافذ پوستی و عملکرد بهتر غدد عرقی میشود.
عکسالعملهای بدن در برابر سرما
هنگامیکه دمای محیط پایین میآید، بدن با عکسالعملهای خودکار از خود محافظت میکند:
الف: تنگ شدن رگهای سطحی
برای کاهش از دست دادن حرارت، رگهای سطحی «منقبض» میشوند و جریان خون به سطح پوست کاهش مییابد. این جریان موجب حفظ گرمای خون در بخشهای عمقی بدن میشود.
ب: لرزیدن بدن
با ایجاد لرزشهای عضلانی، بدن «حرارت اضافی تولید میکند» تا گرمای ازدسترفته را جبران کند.
ج) ایستادن موها
موهای بدن در هنگام سرما «برافراشته میشوند» تا لایهای از هوای گرم در اطراف پوست حبس شده و از هدر رفتن گرما جلوگیری شود.
نقش غدد داخلی در تنظیم حرارت در سرما
در عکسالعمل به سرما، بدن از طریق «غدد درونریز» نیز وارد عمل میشود:
الف: غدهٔ هیپوفیز (نخامی)
این غده هورمونی به «تیروئید» میفرستد تا سرعت سوختوساز را افزایش دهد.
ب: غدهٔ تیروئید
با افزایش «استقلاب» (سوختوساز)، مواد غذایی را زودتر به انرژی و حرارت تبدیل میکند تا دمای بدن حفظ گردد.
ج: افزایش قند خون و انرژی
در سرما، بدن مقدار بیشتری «گلوکز در خون» آزاد میکند تا انرژی لازم برای لرزش عضلات و فعالیت متابولیک فراهم شود.
تمام این عکسالعملها بدون آگاهی یا ارادهٔ مستقیم انسان رُخ میدهند. بدن خود بهصورت خودکار:
üرگها را منقبض یا منبسط میسازد،
üهورمونها را ترشح میکند،
üمتابولیسم را بالا میبرد،
üتعریق یا لرزش ایجاد میکند،
üموها را برافراشته میسازد.
اینها از نشانههای عظمت خداوند متعال است، چنانکه میفرماید: «فَتَبَارَكَ ٱللَّهُ أَحۡسَنُ ٱلۡخَٰلِقِينَ»[سورهٔ: ۱۴] ترجمه: «والا مقام و مبارك الله تعالی است كه بهترينِ اندازهگيرندگان و سازندگان است.»
همچنین میفرماید: «وَفِيٓ أَنفُسِكُمۡۚ أَفَلَا تُبۡصِرُونَ»[سورهٔ: ۲۱] ترجمه: «و در خودِ وجود شما (انسانها، نشانههاي روشن و دلائل متقن براي شناخت الله و پیبردن به قدرت او) است. مگر نميبينيد؟»
منبع: موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة، ج۱، ص۵۱
ورحم الله من قال:
يا رامياً بسهام اللّحظ مجتهداً … أنت القتيلُ بما ترمي فلا تصب
