قرآن کریم، کتاب هدایت انسان، افزون بر پیام‌های ایمانی و اخلاقی، حاوی اشارات عمیق و شگفت‌انگیزی به پدیده‌های طبیعی و ساختارهای کیهانی است. از آن‌جمله، دو آیه در سورۀ مبارکۀ «طارق» است که با تعبیری معجزه‌آسا، زمین وآسمان توصیف می‌کند: ﴿وَٱلسَّمَآءِ ذَاتِ ٱلرَّجۡعِ ۱۱ وَٱلۡأَرۡضِ ذَاتِ ٱلصَّدۡعِ ۱۲﴾ [طارق:۱۱-۱۲] ترجمه: سوگند به آسمان برگرداننده ( امواج راديوئي و بخارهاي آب به صورت برف و باران) و سوگند به زمين شکاف‌خورده (در برابر قدرت حركت گياهها و ريشهدواني آنها ، و يا بر اثر عوامل ديگر). ([1])
در این بخش، با بررسی این دو تعبیر کوتاه؛ اما پُرمحتوا، به اعجاز علمی نهفته در آنها می‌پردازیم و پیوند حیرت‌انگیز میان کلمات وحی و یافته‌های معاصر علمی را روشن می‌سازیم.
۱. آسمان، بازگشت‌دهنده‌ای شگفت‌انگیز
کلمۀ «الرَّجْع» در لغت به معنای بازگشت، بازگرداندن و تکرار حرکت در مسیر پیشین است، قرآن، آسمان را با این خصوصیت توصیف می‌کند. در آغاز ممکن است این تعبیر ساده به‌نظر برسد؛ اما هرچه علم بشر در بخش فیزیک آسمانی، اخترشناسی و اقلیم‌شناسی گسترش یافته، روشن شده که این توصیف تا چه اندازه دقیق، جامع و الهام‌بخش است.
الف: حرکت‌های بازگشتی در سامانه‌های آسمانی
تمام اجرام آسمانی در مدارهایی مشخص حرکت می‌کنند و این حرکت‌ها، رفت‌وبرگشتی و بازگشت‌پذیرند.
ماه در مداری به گرد زمین می‌گردد، موقعیتش را در آسمان تغییر می‌دهد و به نقطه ابتدایی بازمی‌گردد. این چرخه هر ۲۹.۵ روز یک‌بار تکرار می‌شود.
آفتاب نیز بر خلاف تصور قدیم، دارای حرکتی در کهکشان راه شیری است. در مداری به گرد مرکز کهکشان در حرکت است و هر حدود ۲۲۵ میلیون سال یک بار مسیر خود را کامل می‌کند.
دنباله‌دارها همچون «هالی» ([2]) نیز در مدارهای بازگشتی هستند. دنباله‌دار هالی، هر ۷۶ سال یک بار از نزدیکی زمین عبور می‌کند و بازمی‌گردد.
هر چیزی در آسمان – چه ستاره‌ها، چه سیارات، چه قمرها و چه دیگر اجرام – در حال گردش، بازگشت و تکرار است. قرآن با تنها یک کلمه، این الگو را بیان کرده است: «ذات الرّجع»؛ یعنی آسمانی که «ذات» و طبیعتش بازگرداندن است.
ب: چرخه‌های بازگشتی در جو زمین
آسمان نه‌تنها در سطوح کیهانی، بلکه در سطوح جَوی نیز دارای خصوصیت بازگشت است:
چرخۀ آب: بخار آب از سطح زمین به آسمان می‌رود و در آن‌جا به ابر تبدیل شده؛ سپس به‌شکل باران به زمین بازمی‌گردد.
چرخۀ گازها: انسان اکسیژن تنفس می‌کند و «دی‌اکسید کربون» بیرون می‌دهد. گیاهان این گاز را گرفته، از طریق فتوسنتز دوباره به اکسیژن تبدیل می‌کنند.
امواج الکترومغناطیسی: امروزه تمام نظام‌های مخابراتی، رادیویی و ماهواره‌ای بر اصل بازتاب امواج از طبقات جوی متکی‌اند. امواج ارسالی به آسمان بازتاب شده و به نقطه‌ای دیگر بازگردانده می‌شوند.
تمامی این سامانه‌ها، نشان از یک «نظم بازگشتی» در آسمان دارند. بلی، خداوند به‌حق فرموده است: «وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الرَّجْعِ» [طارق:11].
۲. زمین، سرزمین شکاف و گسست
در آیۀ بعدی، خداوند زمین را چنین توصیف می‌کند: «وَالْأَرْضِ ذَاتِ الصَّدْعِ» [طارق:12] یعنی: زمینِ شکاف‌دار، زمینِ گسسته‌شونده، زمینِ دارای ترک و انفصال.
این تعبیر نیز، مثل «ذات الرّجع»، گویای حقایق عمیقی است.
الف: گسل‌ها و شکست‌های قاره‌ای
نظریۀ زمین‌ساخت صفحه‌ای (Plate Tectonics) ثابت کرده که قاره‌ها در آغاز، به‌صورت یک خشکی واحد بودند و با گذشت زمان از یک‌دیگر فاصله گرفته‌اند. مرزهای میان این صفحات، به‌شکل گسل‌ها (شکستها) ی فعال دیده می‌شود. زمین‌لرزه‌ها، فوران‌های آتشفشانی و شکاف‌های پوسته‌ای همه نمودهای صدع (شکاف) در زمین‌اند.
ب: ساختار لایه‌ای زمین
دانشمندان ساختار درونی زمین را مانند یک تخم‌مرغ توصیف کرده‌اند:
قشر بیرونی (پوسته) سخت و سنگی است.
لایۀ میانی (گوشته) نیمه‌جامد و چسبنده.
هستۀ داخلی به‌صورت مایع گداخته و داغ در حال تلاطم است.
هرچه به عمق زمین برویم، سختی کاهش یافته و دما افزایش می‌یابد. در مرکز زمین، ماده‌ای آتشین و روان در حال «مور» است، یعنی تلاطم و اضطراب. قرآن کریم به این حقیقت علمی اشاره می‌فرماید: ﴿ءَأَمِنتُم مَّن فِي ٱلسَّمَآءِ أَن يَخۡسِفَ بِكُمُ ٱلۡأَرۡضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ ﴾ [سورۀ ملک: ۱۶]
ترجمه:«آيا از كسي كه در آسمان است، خود را در امان ميدانيد كه دستور بدهد زمين بشكافد و شما را فرو ببرد و آن گاه بلرزد و بجنبد و حركت بكند؟»
این آیه، حالت روان و متلاطم درون زمین را با کلمۀ «تمور» به زیبایی و دقت توصیف کرده است.
نتیجه‌گیری
دو کلمۀ «الرّجع» و «الصّدع»، دربردارنده جهانی از معنی و علم است. خداوند متعال، آسمان را به‌خاطر خصوصیت بازگشت‌پذیری آن و زمین را به‌سبب ماهیت گسسته و طبقهطبقهاش توصیف کرده است، این توصیف‌ها نه‌تنها از منظر ادبی؛ بلکه از دیدگاه علمی و اخترفیزیکی نیز منطبق با حقیقت‌اند.
هرچه بشر در فهم جهان هستی بیشتر پیش برود، به این نکته می‌رسد که قرآن، سخن بشر نیست؛ بلکه کلامی است الهی، از سوی آفریدگار جهان‌ها: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا﴾ [نساء: ۸۲]
ترجمه: «آيا (اين منافقان) دربارۀ قرآن نميانديشند و اگر از سوي غيرخدا آمده بود در آن تناقضات و اختلافات فراواني پيدا ميكردند».
پس چه کسی به پیامبر اُمّی صلى الله عليه وسلم، خبر داد که در عمق زمین ماده‌ای آتشین و ناپایدار وجود دارد؟
([1]) ترجمه با زیادات بین قوسها از تفسیر نور دکتور مصطفی خرمدل.
([2]) دنباله‌دار هالی (Halley’s Comet) یکی از شناخته‌شده‌ترین دنباله‌دارهای دوره‌ای در منظومۀ شمسی است که با چشم غیرمسلح نیز قابل مشاهده است. این دنباله‌دار به نام «ادموند هالی» (Edmond Halley)، ستاره‌شناس انگلیسی که پیش‌بینی بازگشت آن را انجام داد، نام‌گذاری شده است.
([3]) خلاصه مطلب از موسوعة الإعجاز العلمي في القرآن والسنة» (۲/ ۱-۲).
