معرفی برخی بزرگان و علمای طراز اول دارالعلوم دیوبند
شاهولیالله دهلوی رحمه‌الله
ابوالفیاض قطب الدین احمد بن عبدالرحیم معروف به «شاه ولی الله دهلوی» و «محدث دهلوی» ۱۱۱۴ ۱۱۷۶ ق / ۱۷۵۳ ۱۷۶۲ م در شبه قارۀ هند، [متولد و متوفی و مدفون در دهلی].
نهضت شاه ولی الله به منظور اصلاح اندیشه‌های دینی و خرافات‌زدایی ایجاد شد؛ پس از او پسرش شاه عبدالعزیز رحمه‌الله ۱۷۴۶- ۱۸۲۴ و نوه‌اش شاه اسماعیل رحمه‌الله ۱۷۸۱- ۱۸۳۱ آن را به یک جریان سیاسی و جنبش اجتماعی در هند مبدل کردند، این جریان در برابر استعمار بریتانیا بر هند موضع سیاسی تند اتخاذ نمود و به همین دلیل هواداران زیادی را به دست آورد.
انقلاب فکری و فرهنگی که ایشان در هند به راه انداخت بعدها منجر به انقلابی سیاسی اجتماعی علیه استعمار انگلیس و تشکیل کشور مستقل پاکستان و هم‌چنین تاسیس دارالعلوم دیوبند و هزاران مدرسه وابسته شده است، دارالعلوم دیوبند و همۀ علما و بزرگان آن، متاثر از ایشانند.
مولانا عارف امدادالله مکی رحمه‌الله
عارف امدادالله بن محمد امین تهانوی رحمه‌الله، متولد ۱۳۳۳ ه ق در نانوته، مثنوی معنوی را نزد مولانا قلندربخش رحمه‌الله خواند، وی در قیام برضد انگلیس در سهارنپور رهبر بود و بعد از شکست قیام، مخفیانه به مکه مهاجرت کرد، او در فقر شدید می‌زیست و علمای بسیاری از هند به دیدار وی می رفتند و مولانا محمد قاسم نانوتوی رحمه‌الله، شیخ رشید احمد رحمه‌الله، مولانا یعقوب نانوتوی رحمه‌الله از شاگردان وی بودند که از مؤسسین دارالعلوم دیوبند به شمار می‌آیند، وی مثنوی معنوی را بسیار دوست می‌داشت و بارها آن را تدریس میکرد. کتب وی تماماً در تصوف است، وی در سال ۱۳۱۰ه ق در مکه در گذشت.
شاه عبدالعزیز دهلوی رحمه‌الله
ایشان امام و عالم نامدار و علامۀ محدّث؛ شاه عبدالعزیز پسر شاهولیالله فرزند عبدالرحیم عمری دهلوی رحمه‌الله میباشند، ایشان از بزرگ‌ترین علمای سرشناس عصر خویش بودند، مردم روزگار آن حضرت او را به «حجة الله» و «سراج الهند» لقب دادهاند.
شاه عبدالعزیز رحمه‌الله به سال ۱۱۵۹هـ در خانۀ پدر بزرگوارشان شاهولیالله دهلوی رحمه‌الله چشم به دنیا گشود، در خردسالی قرآن کریم را حفظ نمود و علوم متداوله را نزد پدر بزرگوارش فرا گرفت، از پانزده سالگی به تدریس پرداخت، وی از سران مجاهدین و صاحب فتوای مشهور جهاد بر علیه انگلیس در شبه‌قارۀ هند بود، وی در سال ۱۲۳۹هـ در ۸۰ سالگی درگذشت و کنار قبر والدش در دهلی به خاک سپرده شد.
شیخ فقیه مفتی رشید احمد کنکوهی رحمه‌الله
وی در سال ۱۲۴۴هـ.ق در شهر کنکوه ایالت سهارنپور هند متولد شد و در سال ۱۳۲۳هـ.ق وفات کرد، وی از علمای بزرگ دیوبند و شاگرد اساتیدی همچون مولانا علی نانوتوی رحمه‌الله و مفتی صدرالدین آزردهرحمه‌الله و شیخ عبدالغنی مجددی رحمه‌الله است.
ایشان از علمای مبارز و رهبران انقلابیون ۱۸۵۷م. علیه استعمار انگلیس است و به همین دلیل دستگیر و زندانی شد. بزرگان دیوبند در فروع از ایشان تقلید می‌کنند.
امام محمد قاسم نانوتوی رحمه‌الله
نام و نسب و ولادت
اسمش محمد قاسم بن شیخ اسد علی بن غلامشاه می‌باشد. پدرش شخصی متقی و پرهیزگار و کشاورز بود. در سال ۱۲۴۸هـ .ق، در نانوته از توابع سهانپور در ایالت کنونی اوتارپرادش هند، چشم به جهان گشود.
اساتید
شیخ مملوک علی نانوتوی رحمه‌الله و شیخ عبدالغنی مجددی دهلوی رحمه‌الله، در تصوف هم به شیخ امدادالله عمری تهانوی رحمه‌الله و نزد شیخ احمدعلی بن لطف‌الله سهانپوری رحمه‌الله در مطبع احمدیه به تصحیح کتاب در سال ۱۲۶۹ق کار میکرد و از آن میان بخشی از صحیح بخاری را تصحیح و حاشیه‌نویسی کرد.
اقدامات
رهبری جنبش آزادی‌خواه بر ضد استعمار در سال ۱۸۵۷ میلادی و از بنیان‌گذاران مدرسۀ دیوبند.
وفات: وی در چهارم جمادی الاولی سال ۱۲۹۷ هـ.ق، در دیوبند به دار آخرت پیوست و همان‌جا دفن شد.
مولانا محمود حسن الدیوبندی رحمه‌الله
معروف به شیخ الهند، عالم، عارف، محدث، دانشمند برجسته و مجاهد هند، تولد وی در ۱۲۶۸ ق/ ۱۸۵۱ در «بریلی». نخستین طلبۀ دارالعلوم دیوبند در ۱۲۸۳ ق و رئیس دارالعلوم دیوبند در ۱۳۰۵ ق. ایشان یکى از رهبران مبارزات آزادی‌خواهانۀ هند بود که یک‌بار با جمعى از همکارانش در حجاز و بار دیگر در اثناى جنگ اول جهانى در مالطه دستگیر شد و تا سال ۱۹۲۰در زندان به سر برد.
در این سال، مردم هند در حمایت از او تظاهرات و تجمعاتی شکل دادند و او را پدر هند (شیخ الهند) مى‌خوانند و با فشار زیاد مردمی آزاد شده به وطن بازگشت، وفات وی ۱۳۳۹ ق / ۱۹۲۰م. و مدفون در جوار مولانا محمدقاسم نانوتوی رحمه‌الله در دیوبند هند.
مولانا خلیل احمد سهارنپوری رحمه‌الله
نام: ابو ابراهیم خلیل احمد بن مجید علی سهارنپوری.
تولد: سال ۱۲۶۹هـ.ق ـ ۱۸۵۲م، در ایالت سهارنپور هند، ایشان از اولین طلبه‌های دارالعلوم دیوبند و مظاهرالعلوم هستند و در شهرت مدرسۀ مظاهرالعلوم سهم بسزایی دارد.
معروف‌ترین کتاب ایشان کتاب المهند علی المفند است که در آن بیان عقاید علمای دیوبندی نوشته است که بعدها به عقاید اهل سنت و جماعت مشهور شد.
شاگردان: مولانا الیاس کاندهلوی (مؤسس سازمان تبلیغی جماعت) و شیخ محمد زکریا کاندهلوی‌رحمه‌الله.
متوفی: در سال ۱۹۲۷م.
مفتی عزیزالرحمن عثمانی دیوبندی رحمه‌الله
تولد: درسال۱۲۷۵هـ. ق ـ ۱۸۵۸م. ایشان فرزند مولانا فضل‌الرحمن عثمانی رحمه‌الله و برادر بزرگ مولانا شبیرأحمد عثمانی رحمه‌الله و مولانا حبیب‌الرحمن عثمانی رحمه‌الله (رئیس اسبق جامعۀ دیوبند) می‌باشد.
وفات: در سال ۱۳۴۷هـ. ق و در آرامگاه علمای دیوبندی در قبرستان قاسمیه مدفون است.
مولانا اشرفعلی تهانوی (حکیم الأمة)رحمه‌الله
تولد: علامه اشرفعلی تهانوی رحمه‌الله فرزند عبدالحق بن حافظ فیض‌علی که به حکیم الأمة ملقب‌‌اند در پنجم ربیع الثانی سال ۱۲۸۰ هجری قمری در تهانه بَهْوَنْ که از شهرهای مشهور مظفرنگر هند است متولد شد.
اساتید: مولانا محمدیعقوب صاحب، شیخ‌الهند محمودالحسن دیوبند، مولانا سیداحمد، مولانا عبدالعلی، ملا محمود و… رحمهم‌الله. از اساتید و علمای بزرگ دیوبندی که بیش از ۸۰۰ جلد کتاب در حوزه‌های مختلف تالیف نموده است.
وفات: رجب سال ۱۳۶۲هـ.ق.
مولانا شبیراحمد عثمانیرحمهالله
تولد: در سال۱۸۸۶م. در بجنور هند.
اساتید: مولانا محمودالحسن دیوبندی، مولانا غلام‌رسول سرحدّی رحمهم‌الله ایشان از اعضای مسلم لیگ و طرفداران تشکیل کشور مستقل پاکستان بود و تلاش زیادی در این مسیر نمود و پس از تشکیل کشور پاکستان، ایشان افتخار افتتاح و برافراشتن پرچم پاکستان را داشته است؛ هم‌چنین از مؤسسین جماعت علمای اسلامی است و به‌عنوان رئیس جماعت تا زمان مرگش باقی ماند.
وفات: در سال ۱۳۶۹هـ ق ۱۹۴۹م. و در شهر کراچی پاکستان مدفون است.
مولانا محمد انورشاه کشمیریرحمهالله
ولادت: در سال ۱۲۹۲ هــ . ق، در کشمیر.
اساتید: مولانا رشیداحمد کنکوهی و مولانا محمود حسن دیوبندی رحمهم‌الله.
شاگردان بزرگ: شیخ مناظراحسن جیلانی، مولانا حفظ‌الرحمن السوهاروی، شیخ قارى محمد طیب (از مدیران دارالعلوم) و مولانا محمد ادریس الکاندهلوی (مؤسس تبلیغی جماعت) رحمهم‌الله.
ایشان که از شاگردان برجستۀ مولانا محمود الحسن رحمه‌الله بود، بعد از تبعید مولانا محمود الحسن به عنوان مدرس دیوبند به تدریس پرداخت و سیزده سال حدیث تدریس نمود، هم‌چنین درسال ۱۳۴۶ ق. در دابهیل مدرسه‌ای به نام «الجامعة الاسلامیة» تأسیس کرد.
وفات: ۱۳۵۲هـ ق ۱۹۳۳م. در دیوبند هند.
شیخ مفتی محمد کفایت‌الله دهلویرحمهالله
تولد: سال ۱۲۹۲ه ق. در شهر شاه جهان پور اوتار پرادش هند.
اساتید: شیخ عبدالعلی میروتی، مولانا خلیل أحمد سهارنپوری و مولانا محمود حسن الدیوبندی‌رحمهم‌الله. ایشان از مؤسسین جمعیت علمای هند در سال ۱۳۳۸هـ ق. و از بزرگان «جنبش آزادی بخش ملی» بوده است.
