۲. از جمله جلوه‌آرایی‌های شیطان برای انسان، زینت بخشیدن بدعت‌ها در دین است تا فرد به آن‌ها عمل کند، به تبلیغ آن بپردازد و بر آن پایدار بماند. این امر موجب گمراهی انسان و خطری عظیم برای اوست؛ زیرا فرد با این بدعت‌گری، باب توبه را بر خود می‌بندد، از پیش‌نیازها و ملزومات توبه آن است که فرد توبه‌خواه بداند در عملش نافرمانی خدا و مخالفت با شریعت می‌کند، تا از آن بازگردد؛ اما مُبتَدِع گمان می‌برد بر حق است و الله تعالی را در قالب بدعتش عبادت می‌کند، بدون آنکه آن را مخالف شریعت بداند؛ پس چگونه توبه کند؟ از این رو برخی از علما گفته‌اند: «بدعت از گناه بدتر است». مقصود این است که گناهکار امید توبه دارد؛ زیرا می‌داند که نافرمانی الله متعال می‌کند و انتظار می‌رود که از گناه دست کشیده و به سوی الله بازگردد؛ اما مُبتَدِع، خود را در بدعتش نافرمان خدا نمی‌بیند؛ بنابراین توبه نمی‌کند.[1]
هم‌چنین بدعت‌گذاران مشمول بخشی از معنای این آیه می‌شوند: ”قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالاً * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً“.[2] ترجمه:«(اي پيغمبر! به كافران ) بگو: آيا شما را از زيان‌كارترين مردم آگاه سازم؟ آنان كساني‌اند كه تلاش و تكاپوي‌شان (به سبب تباهي عقيده و باورشان) در زندگي دنيا هدر مي‌رود ( و بيسود مي‌شود ) و خود گمان مي‌برند كه به بهترين وجه كار نيك مي‌كنند (و طاعت و عبادت شرك‌آلودشان موجب رستگاري‌شان مي‌شود)».
ابن کثیر در تفسیر این آیه می‌گوید: «این آیه عام است و شامل هر کسی می‌شود که الله تعالی را به روشی غیرمقبول پرستش می‌کند و گمان می‌برد بر حق است، حال آنکه در خطاست و عملش مردود است.[3]
۳. شیطان مؤمن را با ترس از فقر می‌هراساند تا از انفاق مال خود در راه‌های خیر خودداری کند، خداوند می‌فرماید: “الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ“.[4] ترجمه: «اهريمن شما را (به هنگام انفاق مي‌ترساند و) وعده تهيدستي مي‌دهد و به انجام گناه شما را دستور مي‌دهد؛ ولي خداوند به شما وعده آمرزش خويش و فزوني (نعمت) مي‌دهد و خداوند (فضل و مرحمتش) وسيع (و از همه چيز) آگاه است».
شیطان با وسوسه‌هایش به مؤمن تلقین می‌کند که انفاق در راه خدا، مال را نابود و زندگی را به تنگدستی می‌کشاند؛ در نتیجه او را به بخل و حرص بر مال وا می‌دارد تا از نیازهای آینده بترسد؛[5] اما بر مؤمن واجب است که به وسوسه‌های شیطان گوش نسپارد و به یاد آورد که خداوند در ادامه‌ی همان آیه می‌فرماید: “وَاللّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ“.[6] ترجمه: «ولي خداوند به شما وعده آمرزش خويش و فزوني (نعمت) مي‌دهد و خداوند (فضل و مرحمتش) وسيع (و از همه چيز) آگاه است».
۵. از جمله حیله‌های شیطان برای فریب انسان، ترساندن مؤمنان از اولیای خود (یاران و پیروانش) است، به این شکل که در دل‌های آنان هراس از هواداران، اتباع و دوست‌دارانش می‌اندازد، این کار موجب می‌شود مؤمنان از انجام وظایف شرعی خود در قبال آنان بازمانند؛ وظایفی همچون امر به معروف و نهی از منکر، یا از مقابله با آنان و دفع تعدی‌هایشان سرباز زنند؛ در نتیجه، مؤمنان در دام رذیلتِ ترسو بودن و کوتاهی در اجرای احکام شریعت گرفتار می‌آیند. خداوند متعال در این باره می‌فرماید: “إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ“.[7] ترجمه: اين تنها اهريمن است كه شما را از دوستان خود (با پخش شايعات و سخنان بي‌اساس) مي‌ترساند؛ پس (از آنجا كه شما به خدا ايمان داريد ، بي‌باك و دلير باشيد و) از آنان مترسيد و از من بترسيد اگر مؤمنان (راستين) هستيد».
یعنی شیطان می‌کوشد شما را به واسطه‌ی اولیای خود یا از طریق آنان بترساند و این توهم را القا کند که آنان دارای قدرت و شوکتِ غیرقابل مقابله‌اند؛ اما هنگامی که چنین کرد، شما از آنان نترسید و بر من توکل کنید و به من پناه آورید؛ چرا که من خود کفایت‌گر و یاری‌دهنده شما بر ضد آنانم، اگر مؤمنید، تنها از من بترسید و در مخالفت با فرمانم پروا داشته باشید.[8]
۶. از جمله وسوسه‌های شیطان برای انسان، القای آرزوهای دروغینی است که در قلب او می‌افکند. این آرزوها بسته به افراد و شرایط گوناگون، متنوع و متفاوت است. خداوند متعال می‌فرماید: “وَلأُضِلَّنَّهُمْ وَلأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَمَن يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيّاً مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُّبِيناً“.[9] ترجمه: «حتماً آنان را گمراه مي‌كنم و به دنبال آرزوها و خيالات روانشان مي‌گردانم و (آن گاه كه بدين وسيله ايشان را فرمانبر خود كردم ، هرچه را خواستم) بديشان دستور مي‌دهم و آنان (اعمال خرافي انجام مي‌دهند و از جمله:) گوش‌هاي چهارپايان را قطع مي‌كنند و بديشان دستور مي‌دهم و آنان آفرينش خدا را دگرگون مي‌كنند (و حتي دين خدا را تغيير مي‌دهند و فطرت توحيد را به شرك مي‌آلايند!) و هر كه اهريمن را به جاي خدا سرپرست و ياور خود كند ، به راستي زيان آشكاري كرده است».
امام قرطبی رحمة الله علیه در تفسیر این آیه می‌گوید: این آرزوها محدود به یک نوع نیست؛ زیرا شیطان هر انسانی را به گونه‌ای از آرزوها امیدوار می‌سازد، متناسب با تمایلات و هواهای نفسانی او.[10] برای مثال، شیطان آنکه را به قمار فریفته می‌کند، به ثروت و بی‌نیازی مَی‌نوازد و آنکه را به زنا وسوسه می‌کند، به توبه‌ی آینده امید می‌دهد، بدین ترتیب، او با وعده‌های پوچ و دروغین فریب می‌دهد. خداوند متعال می‌فرماید: “يَعِدُهُمْ وَيُمَنِّيهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلاَّ غُرُورا“.[11] ترجمه: «اهريمن بدانان وعده‌ها مي‌دهد و به آرزوها سرگرم مي‌كند و اهريمن جز وعده‌هاي فريبكارانه بديشان نمي‌دهد».
یعنی شیطان به هوادارانش وعده می‌دهد که در دنیا و آخرت پیروزند و از خیر فراوان برخوردار خواهند شد. ولی این دشمن الله دروغ می‌گوید و افترا می‌بندد، وعده‌هایش پوچ و آرزوهایش فریبنده است؛ بنابراین، این وعده‌ها جز «غَرور» برای انسان سودی ندارد. «غَرور» به چیزی گفته می‌شود که ظاهری فریبنده و خوشایند دارد؛ اما در باطن پوچ و ناپسند است، یا هنگامی که انسان چیزی را سودمند و لذتبخش می‌پندارد؛ اما پس از آشکار شدن حقیقت، درمی‌یابد که سرشار از رنج‌ها و زیان‌های بزرگ است و آنگاه دردِ پشیمانی او دو چندان می‌شود.[12]
