حکمت و فلسفۀ حج و اسرار نهان آن «بخش نهم»

نویسنده: محمد عاصم اسماعیل­زهی

حکمت و فلسفۀ حج و اسرار نهان آن

بخش نهم

باید شهر مکه در هر زمانی نمایانگر زندگی اسلامی و جامعۀ اسلامی ایده‌­آل باشد

حج یک اجتماع سالانۀ دینی است که مسلمانان در آن در یک سطح اعتقادی و عاطفی قرار گرفته و از نظر هدف در یک فضای دینی و ربانی و در یک محیط روحی و ایمانی گردهم می­‌آیند و از آن نیروی تازه و روحیۀ جدیدی بر می­‌گیرند و در آن، انحرافی را که در باورهای‌­شان روی داده است و فسادی را که در عبادت­‌ها و شعارهای‌­شان پیش آمده و کج­روی و سستی‌­ای را که بنابر تأثیر تمدن­‌ها و فلسفه­‌های عجمی و بیگانه و تقلید از ملت‌­ها و امت­‌های مجاورشان یا ملت­‌هایی‌که بین‌­شان زندگی می‌­کنند، به وجود آمده است، اصلاح می‌­کنند و تمام موارد را به ریشه و اصل آن‌ها باز می­‌گردانند و از سرچشمه­‌های زلال و ناب دین، آب می‌­نوشند.

از این‌­رو لازم است که بنابر حکم عقل و منطق و بنابر حکم روح اسلام و فلسفۀ حج، شهر مکه «البلد الامین» که در آن حج برگزار می‌­شود؛ امانت‌دار زندگی ناب و اصیل اسلامی باشد و آن را با تمام جوانب و ویژگی­ها و مظاهرش به تصویر بکشد؛ تا هرکسی که وارد آن‌جا می­‌شود آن را لمس کرده و طعم آن را بچشد؛ گرچه مدت کوتاهی اقامت کند و یا شناخت اندکی داشته باشد؛ زیرا الله تعالی فیصله نموده است که این شهر تا قیامت پایگاه حج و پناهگاهی برای مسلمانان باشد؛ مسلمانانی که سالانه از سراسر جهان به آن‌جا می‌آیند و ایمان دارند که به شهری روی می­‌آورند که معدن پاکی، زادگاه دین و پایتخت روحی اسلام است و تمام مواردی‌که مسلمان مسافر که دور از گهوارۀ اسلام زندگی می­‌کند؛ در اطراف آن‌جا مشاهده می­‌کند و می­‌شنود، برای او دلیل و حجت به حساب می­‌آیند و از دیدگاه عموم مسلمانان پس از عمل اهل مکه و مدینه دیگر حجتی وجود ندارد.

و این استدلال کردن به عمل ساکنان مرکز دین یا تمدن در طبیعت انسان نهفته است که با منطق، دلیل، سخنرانی و بلاغت نمی­‌توان بر آن چیره شد، در واقع این نوع استدلال در زمینۀ زبان، ادبیات، تمدن و فقه نیز جریان دارد؛ به‌همین خاطر زبان قریش و پس از آن، زبان بادیه‌­نشینان عرب در زبان عربی حجت و معتبر است و شیوه­‌های سخن و لهجه‌­های ایشان قابل استدلال است و عمل اهل مدینه در برخی از مذاهب فقهی و اسلامی به­‌عنوان حجت شمرده شده است، مانند مذهب مالکی و عمل اهالی قرطبه نزد بسیاری از فقهای مغرب؛ در آن‌هنگام که قرطبه از نظر علمی و فرهنگی در اوج قرار داشته و محل اجتماع علما و قاضیان بوده است؛ حجت بوده است و مردم؛ چه در گذشته و چه در حال؛ از آداب و رسوم پایتخت کشور و مرکز تمدن آن استدلال می­‌کنند و در تقلید از آن‌ها با یکدیگر رقابت می‌­کنند و آن‌ها را نمونه­‌های کامل و الگوهای تمدن، ظرافت و زیبایی می­‌دانند و دعوت‌گران اسلام و رهبران اصلاحی در زدودن و اصلاح‌­کردن مواردی‌که با احکام شریعت اسلام و آداب آن سازگاری نداشته و حاجیان آن‌ها را در مرکز اسلام و فرودگاه وحی مشاهده کرده­‌اند، با مشکل مواجه شده و در زحمت می‌­افتند و اصلاح­‌کردن آن‌ها خیلی دشوار می­‌شود.

باید شهر مکه بر شیوۀ خاصی پایبند بوده و حج دارای روحیۀ جهاد و زهد باشد

و جنبۀ دقیق‌­تر این مسأله این است که باید در شهر مکه «البلد الامین»؛ با وجود گذشت عصرها و نسل­‌ها و پیشرفت‌­های مدنی و امکانات رفاهی در جهان، نشانه­‌هایی از طبیعی­‌بودن، سادگی و زهد باشد؛ تا کسانی‌که از گوشه و کنار دنیا می­‌آیند، آن فضایی را که مسلمانان نخستین در آن مناسک­‌شان را بجا می‌آوردند، به یادآورده و احساسی چون احساس ایشان و یا نزدیک به آن داشته باشند و چنین احساس کنند که از جهانی به جهانی دیگر و از فضایی به فضای دیگر و از زندگی‌­ای به زندگی دیگر منتقل شده­‌اند؛ زیرا این احساس در وجود انسان، بریدن از گذشته و آمادگی برای دریافت موارد نو را به وجود می­‌آورد و نشاط روحی‌ای به وجود می­‌آورد که در سرزمین­‌های­‌شان آن را احساس نکرده بودند؛ اما اگر تنها بیت الله و تنها حرم بر قدمت‌­شان باقی بمانند و پیرامون­شان همه چیز تغییر کند و شهر مکه و مناطق مجاورش بخشی از مناطق اروپایی و آمریکایی شود و تمدن غربی با همه خوبی­‌ها و بدی­‌ها و اصول و اضافاتش آن را فراگیرد و حاجی‌­ای که شریعت او را به ژولیدگی و خاک­‌آلودگی توصیف کرده است، در رفاه، امکانات و ناز و نعمت بغلتد و از یک آسایش به آسایش دیگر و از یک نعمت به نعمت دیگر و از تازه به تازه­‌تر منتقل شود، موارد نو و نیرومندی را که در احساسات او انقلاب به‌­وجود آورده و او را از نظر روحی تقویت کنند، احساس نمی‌­کند. به همین خاطر حج همانند جهاد شمرده شده است.

امام بخاری ^{رحمه‌الله} از حضرت عائشه ^{رضی‌الله‌عنها} این حدیث را روایت کرده است که: « عن عائشة أم المؤمنين ^{رضی‌الله‌عنها} أنها قالت يا رسول الله: نرى الجهاد أفضل العمل أفلا نجاهد قال: لا لكن أفضل الجهاد حج مبرور». «برترین و زیباترین جهاد، حج مقبول است، گفتم ای رسول خدا، ما جهاد را برترین عمل می­‌دانیم؛ آیا جهاد نکنیم؟ فرمودند: لیکن برترین جهاد، حج مقبول است».[1]

و اگر شهر مکه پیشرفت ریشه­‌ای بکند و از تمدن غرب تمام امکانات رفاهی و ابزارها را برگیرد و برای حاجی تمام اسباب آسایش و رفاه را که در تمام پایتخت­‌های بزرگ غربی یافته می­‌شوند، فراهم آورد، حاجیان مقداری خلأ روحی، خشکی و کمبود محسوس در فوائد حج و آثار آن در نفس و زندگی را احساس می­‌کنند.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1]. البخاري، محمد بن إسماعيل، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۳۳، رقم الحدیث: ۱۵۲۰، الطبعة: الأولى ۱۴۲۲هـ، الناشر: دار طوق النجاة.