نویسنده: مهاجر عزیزی
لحظاتی با رمضان
بخش بیست‌ودوم
چگونه از رمضان بیشترین بهره را ببریم؟
۴. ذکر و یاد خدا
ماه رمضان، در حقیقت، ماه ذکر و یاد خداوند است؛ همان‌گونه که بهترین اعمال با ذکر گره خورده‌اند، بهترین حاجیان کسانی‌اند که فراوان ذکر خدا را گفته‌اند، برترین مجاهدان آنان‌اند که در یاد خدا بیشتر کوشیده‌اند و نیکوترین روزه‌داران کسانی‌اند که به ذکر الهی بیشتر مشغول‌اند.
ذکر، برترین وسیله برای نزدیکی به پروردگار است، دروازه‌ای است که همواره بین بنده و خدای او گشوده می‌ماند؛ مگر آنکه خودِ بنده با غفلت، آن را ببندد. خداوند متعال اهل ذکر را ستوده و آن را وسیله‌ی مغفرت دانسته است؛ چنان‌که می‌فرماید: “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا” [الأحزاب: ۴۱-۴۲]
ترجمه: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را بسیار یاد کنید و صبح و شام او را تسبیح گویید.»
و در جای دیگر فرموده است: “وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ” [الجمعة: ۱۰] ترجمه: «و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.»
همچنین می‌فرماید: “وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا” [الأحزاب: ۳۵] ترجمه: «و مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد می‌کنند، خداوند برای آنان آمرزش و پاداشی بزرگ آماده کرده است.»
ذکر از برترین و پاک‌ترین اعمال در نزد پروردگار است. ابو درداء رضی‌الله‌عنه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم روایت کرده که فرمودند: “آیا شما را از برترین اعمالتان، پاک‌ترین آن نزد پروردگارتان، والاترین آن در درجات شما و بهتر از انفاق طلا و نقره، و حتی برتر از آنکه با دشمنان خود روبه‌رو شوید و گردن‌های‌شان را بزنید و آنان گردن‌های شما را بزنند، آگاه نسازم؟” اصحاب گفتند: «بله، ای رسول خدا!» فرمود: «ذکر خدا.»[1]
اگر می‌خواهید همواره از عذاب و خشم پروردگار در امان باشید، پس ذکر خدا را بسیار به جای آورید؛ زیرا در جایی که ذکر خدا باشد، عذاب الهی فرود نمی‌آید. معاذ بن جبل رضی‌الله‌عنه می‌گوید: “هیچ چیزی نجات‌بخش‌تر از عذاب الهی نیست؛ مگر ذکر خدا”.[2]
چگونه ذکر بگوییم؟
در حقیقت، هر سخن و جمله‌ای که در آن یاد خدا باشد، ذکر محسوب می‌شود” پس گفتن الله ذکر است، گفتن سبحان الله ذکر است و همچنین ذکر نام‌های نیکوی خداوند (اسماء الحسنی) نیز از مصادیق ذکر است.
حداقل میزان ذکر این است که انسان اذکار مأثوره‌ای را که معلم خیر و پیشوای پرهیزگاران، یعنی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، بیان کرده است، بر زبان جاری سازد؛ مانند اذکار صبح و شام، اذکار هنگام خواب و بیداری، اذکار پس از نمازها، اذکار هنگام ورود و خروج از خانه، مسجد و خلوت‌گاه و اذکار مربوط به رخدادهای طبیعی مانند باران و رعد. در این زمینه، کتاب‌هایی با عنوان «اعمال شبانه‌روز» نگاشته شده است که می‌تواند راهنمایی جامع برای بهره‌گیری از این اذکار باشد.[3]
برترین ذکر، گفتن «لا إله إلا الله» است” البته در شرایطی خاص، سایر اذکار مانند «سبحان الله»، «الحمد لله»، «الله أكبر» و «لا حول ولا قوة إلا بالله» فضیلتی بالاتر دارند.[4]
ذکری که گنجی از گنج‌های بهشت است در صحیحین از ابو موسی اشعری رضی‌الله‌عنه روایت شده که گفت: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: “ای ابو موسی! یا ای عبدالله بن قیس! آیا تو را به گنجی از گنج‌های بهشت راهنمایی نکنم؟” گفتم: «بله!» فرمود: «لا حول ولا قوة إلا بالله».
شیخ‌الاسلام ابن تیمیه رحمه‌الله می‌گوید: “ذکر «لا حول ولا قوة إلا بالله»، سختی‌ها را تحمل‌پذیر می‌کند، دشواری‌ها را آسان می‌سازد و مقامات والا را نصیب انسان می‌کند.”
ابن قیم رحمه‌الله نقل می‌کند که از ابن تیمیه شنیدم که می‌گفت: “فرشتگان هنگامی که مأمور به حمل عرش شدند، گفتند: پروردگارا! چگونه عرش تو را که همراه با عظمت و جلالت است، حمل کنیم؟ خداوند فرمود: بگویید «لا حول ولا قوة إلا بالله». هنگامی که آن را گفتند، توانستند آن را حمل کنند.”[5]
اهمیت ذکر
ذکر خداوند، غذای قلب‌ها و مایه‌ی حیات آن‌هاست. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: “مثال کسی که پروردگارش را یاد می‌کند و کسی که یاد نمی‌کند، همچون زنده و مرده است.”[6]
ابن تیمیه رحمه‌الله می‌گوید: “ذکر برای قلب، همانند آب برای ماهی است؛ پس ببین ماهی وقتی از آب جدا شود، چه حالی پیدا می‌کند!”[7]
مردی نزد حسن بصری آمد و گفت: «ای ابوسعید! از قساوت قلبم به تو شکایت می‌کنم.» حسن بصری فرمود: «قلبت را با ذکر نرم کن!» همچنین، وقتی برخی افراد از قساوت قلب خود نزد ام‌المؤمنین عایشه رضی‌الله‌عنها شکایت کردند، فرمود: “آن را به ذکر نزدیک کنید”؛ یعنی با یاد خداوند، قلب‌های قساوت‌گرفته را نرم کنید.[8]
از روایات برمی‌آید که کاخ‌های بهشتی با ذکر ساخته می‌شوند. هرگاه ذاکر از ذکر بازایستد، فرشتگان نیز از ساختن آن دست می‌کشند و هرگاه او ذکر را از سر گیرد، آنان نیز دوباره شروع به ساختن می‌کنند.
فواید ذکر
ذکر، فواید بی‌شماری دارد؛ چنان‌که علامه ابن قیم رحمه‌الله بیش از هفتاد فایده از آن را بیان کرده است، در اینجا برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم:
-
باعث خشنودی پروردگار عزوجل می‌شود؛
-
شیطان را سرکوب و نابود می‌کند؛
-
بنده را به مقام مراقبه و احسان می‌رساند و بدون ذکر خداوند، کسی به این درجه نائل نمی‌شود؛ همان‌گونه که یک فرد نشسته نمی‌تواند به مقصد خود برسد، کسی که از یاد خدا غافل باشد نیز نمی‌تواند به مقام احسان دست یابد؛[9]
-
ذکر، غم‌ها و پریشانی‌ها را از بین می‌برد؛
-
ذکر، دل را گشاده و روح را سرشار از سرور می‌سازد؛
-
ذکر، سبب زنده‌شدن قلب و جلب محبت خداوند و رسولش می‌شود؛
-
ذکر، در سختی‌ها به صاحبش نفع می‌رساند؛
-
ذکر، در روز قیامت موجب امنیت از حسرت و وحشت می‌شود؛
-
به‌سبب ذکر، استغنا در قلب ایجاد می‌شود و ذکر، سبب تقویت اراده و عزم انسان می‌گردد؛
