فیلسوف افغانستان، سید جمال‌الدین افغان «بخش نوزدهم»

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

فیلسوف افغانستان، سید جمال‌الدین افغان

بخش نوزدهم

۱. رسالت تاریخی سید جمال‌الدین افغانی و تأثیرات آن در تاریخ اسلام

رسالت تاریخی سید جمال‌الدین افغانی یکی از مهم‌ترین عوامل تحول در تاریخ معاصر جهان اسلام به شمار می‌آید، این رسالت نه تنها در دنیای فکری و علمی جهان اسلام تاثیر گذاشت؛ بلکه در عرصۀ سیاسی نیز چهره‌هایی چون محمد عبده در میدان اندیشه و سعد زغلول در میدان عمل سیاسی را تحت تأثیر قرار داد. سید جمال‌الدین، با اندیشه‌های نوآورانه‌اش، توانست بستری مناسب برای اصلاحات دینی و اجتماعی فراهم آورد. محمد عبده  که از شاگردان برجسته‌اش بود، اندیشه‌های سید را در بسط تفکرات دینی و اصلاحات علمی در مصر و دیگر نقاط جهان عرب گسترش داد؛ هم‌چنین سعد زغلول که یکی از شخصیت‌های سیاسی برجستۀ مصر بود، تحت تأثیر تفکرات سید در جنبش‌های ملی و ضد استعماری به میدان آمد و نقش بسیار مهمی در استقلال و آزادی کشور خود ایفا کرد، این دو چهره تنها نمونه‌ای از تأثیرات گسترده‌ و عمیق سید جمال‌الدین در جهان اسلام هستند. سید جمال‌الدین نه تنها توانست در دنیای فکری مسلمانان نفوذ کند؛ بلکه توانست در سطحی وسیع‌تر، تأثیرات سیاسی و اجتماعی پایداری به جای بگذارد که هنوز هم در جنبش‌های اسلامی معاصر مشهود است.

۲. شخصیت پیچیده و ویژگی‌های بارز سید جمال‌الدین افغانی

شخصیت سید جمال‌الدین افغانی پیچیده و چند بُعدی بود که می‌توان در هر بعد از زندگی‌اش، ویژگی‌هایی خاص و منحصر به‌فرد به نمایش گذاشت، او مردی بود که در خود اضداد را جمع کرده بود، از یک سو، در برخورد با مشکلات و ناملایمات، بردباری و صبر را نشان می‌داد و از سوی دیگر، در مواجهه با بی‌عدالتی‌ها و ظلم‌ها، طبع تیز و تندی از خود بروز می‌داد. سید، در برابر هم‌فکران و هم‌قطاران خود، فردی ساده و متواضع بود؛ اما در برابر پادشاهان و پیشوایان متکبر، هیچ‌گاه از حقوق خود کوتاه نمی‌آمد. او در موقعیت‌های مختلف نشان می‌داد که خود را از هیچ مقام و قدرتی نمی‌ترساند و در برابر هیچ قدرت ظالم و فاسدی سر تسلیم فرود نمی‌آورد.

در عین حال، سید جمال‌الدین فردی با قلبی پاک و نیکو بود که در دفاع از عقاید خود، هیچ تردیدی به خود راه نمی‌داد، او در تمامی مراحل زندگی‌اش، همواره جویای حقیقت بود و برای احقاق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کرد، این ویژگی‌ها باعث می‌شد که سید جمال‌الدین در دل مردم جایگاهی خاص داشته باشد و از طرفی، این ویژگی‌ها باعث می‌شد که سید، گاهی با مخالفت‌های شدید روبه‌رو شود. دوستان و هم‌فکران او، تأکید می‌کردند که پافشاری سید بر اصول و دیدگاه‌های خود، گاهی مانع پیشرفت‌های بیشتر او در تحقق اهدافش می‌شد و زمینه‌ای برای بهره‌برداری مخالفان از ضعف‌های احتمالی‌اش می‌گذاشت؛ به‌ویژه در دوران حاکمیت استعماری و در شرایطی که بسیاری از مسلمانان از ترس استعمارگران دچار ترس و تردید شده بودند، سید جمال‌الدین با صراحت لهجه و شجاعت بی‌نظیر خود توانست بسیاری از مسائل مهم جهان اسلام را مطرح کند و مردم را به سمت اصلاحات فراخواند.

۳. شجاعت و پافشاری بر اصول: ویژگی‌های بارز سید جمال‌الدین

یکی از ویژگی‌های بسیار برجستۀ سید جمال‌الدین، پافشاری او بر اصول و عقاید خود بود او در برابر نقدها و مخالفت‌های شدید نه تنها تسلیم نمی‌شد؛ بلکه با شجاعت و عزت نفس از باورهای خود دفاع می‌کرد. سید به‌طور کامل بر این باور بود که تنها از طریق پایبندی به اصول دینی و اخلاقی صحیح می‌توان به اصلاحات عمیق در جامعه دست یافت، او اعتقاد داشت که برای احقاق حق باید از هیچ وسیله‌ای در راه رسیدن به هدف دریغ نکرد؛ حتی اگر این به‌معنای مقابله با قدرت‌های ظالم و استبدادی باشد و این رویکرد باعث شد که سید جمال‌الدین به عنوان یک شخصیت تاثیرگذار و غیرقابل انکار در تاریخ اندیشۀ اسلامی شناخته شود.

در عین حال، برخی از یاران و دوستان او تأکید کرده‌اند که این ویژگی‌ها، گاهی به‌طور غیرمستقیم باعث مانع شدن در راه پیشرفت‌های بیشتر او می‌شد؛ به‌ویژه زمانی که سید جمال‌الدین به مقابله با استبداد و استعمار پرداخته بود، همین پافشاری بر اصول باعث می‌شد تا او دشمنان و مخالفانی داشته باشد که از این ویژگی‌های او برای بدگویی و انتقاد از وی استفاده می‌کردند، با این حال، سید هیچ‌گاه از اصول خود عقب‌نشینی نکرد و همواره برای تحقق اهدافش مبارزه می‌کرد، این ویژگی باعث شد تا او یکی از پیشگامان جنبش‌های اصلاحی در جهان اسلام باشد.

۴. دعوت دینی سید جمال‌الدین و تأثیرات آن بر محققان و دشمنان

سید جمال‌الدین افغانی دعوت دینی خود را بر اساس اصول عقلانی و علمی بنا کرده بود؛ اما همین دعوت باعث شد تا او با چالش‌ها و جدل‌های زیادی مواجه شود، او عقاید دینی خود را به‌گونه‌ای ارائه داد که مخالفان و برخی از محققان را به نقد و بررسی شدید کشاند. سید جمال‌الدین در تلاش بود تا مفاهیم دینی را به‌گونه‌ای تفسیر کند که با تحولات علمی و اجتماعی زمانه هم‌خوانی داشته باشد؛ اما این تفسیرهای جدید باعث شد که بسیاری از علمای سنتی و محافظه‌کاران در برابر او بایستند و او را به انحراف از اصول دینی متهم کنند.

این جدل‌ها و مناقشات نه تنها موقعیت سید را در عرصۀ دینی و علمی تحت تأثیر قرار داد؛ بلکه دشمنان او از این اختلافات برای ضربه زدن به او و تضعیف موقعیتش بهره بردند، در واقع، سید جمال‌الدین با شجاعت و بی‌پروایی خود در زمینۀ تجدیدنظر در تفسیرهای دینی و هم‌چنین انتقاد از فساد سیاسی و اجتماعی، توجه بسیاری را به خود جلب کرد و همین ویژگی‌ها سبب شد که برخی از مخالفان از هر فرصتی برای تخریب شخصیت او استفاده کنند، این چالش‌ها؛ اما نتوانست از تأثیرگذاری او بر اندیشه‌های اسلامی و اصلاحات اجتماعی بکاهد.

ادامه دارد…