فیلسوف افغانستان؛ سید جمال‌الدین افغان «بخش شانزدهم»

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

فیلسوف افغانستان؛ سید جمال‌الدین افغان

بخش شانزدهم

تأثیرات سید جمال‌الدین افغانی در جنبش‌های آزادی‌خواهانه

اندیشه‌های سید جمال‌الدین افغانی تأثیرات عمیقی بر جنبش‌های آزادی‌خواهانه در کشورهای اسلامی گذاشت، یکی از برجسته‌ترین تأثیرات او بر نهضت مشروطه در ایران بود، جایی‌که بسیاری از رهبران فکری و اجتماعی ایران از آموزه‌های او بهره بردند، از سوی دیگر، سید جمال‌الدین بر جنبش‌های ضد استعماری در هند، مصر و … نیز اثر گذاشت و تأثیرات او در مبارزه با استعمار به وضوح قابل مشاهده بود.

شاگردان سید جمال‌الدین که همگی پس از آن‌که آموزه‌های او را فرا گرفتند، به‌اندازه‌ای از دیدگاه‌های اصلاحی او تأثیر پذیرفتند که توانستند جنبش‌های سیاسی و اجتماعی بزرگ و موثر را در دنیای اسلام به راه اندازند.

جمال‌الدین افغانی: در جستجوی وحدت و بیداری در مشرق‌زمین

جمال‌الدین افغانی با توجه به شرایط نابسامان و بحرانی کشورهای مشرق‌زمین، اندیشۀ خود را به‌طور عمیق و جامع در جهت بیداری و اصلاح ملت‌های اسلامی متمرکز کرد، او می‌گوید: «من فکر و اندیشه‌ام را به یک نقطه تمرکز دادم و از پراکندگی تصور اجتناب ورزیدم و به‌سوی مشرق‌زمین نگریستم و به مردم آن عمیق شدم «خوب فکر کردم»، در برابر افغانستان درنگی کردم که نخستین زمینی است که بدنم خاک آن را مسح کرد؛ سپس به سمت هند نگاه کردم و در آنجا عقل من نضج و تکامل یافت، به ایران به خاطر همجواری و روابط نگریستم و به طرف جزیرة‌العرب، حجاز که جایگاه وحی است نگریستم و به یمن و مضافات آن و به نجد و عراق و بغداد و زندگی‎نامه و کارهای هارون و مأمون مشغول شدم، به سرزمین شام و سیاست‌مداران چالاک اموی‌ها نگریستم و در نتیجه به هر دولت اسلامی نظر افکندم و دربارۀ آنچه بر سر آن‌ها گذشته عمیق شدم «خوب اندیشیدم». شرق همان شرق است، من دماغم را به‌کار بستم تا درد مشرق را دریابم و برای آن دوایی مناسبی پیدا کنم.»[1]

این نگرش جامع و بین‌المللی نشان‌دهندۀ درک عمیق جمال‌الدین از وضعیت جهان اسلام بود. او می‌دانست که هر مشکلی که در یک کشور اسلامی رخ می‌دهد، تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر سایر کشورهای مسلمان دارد، ازاین‌رو، او بر این باور بود که راه‌حل‌های جامع و متحد باید برای حل مشکلات جهانی مسلمانان پیدا شود.

نقاط ضعف جوامع اسلامی و تأثیرات استعمار

جمال‌الدین افغانی نقاط ضعف جوامع اسلامی را به‌خوبی شناسایی کرده بود، یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌ها، پراکندگی اندیشه‌ها و اختلافات داخلی بود که باعث می‌شد این جوامع قادر به مقابله با چالش‌های استعمارگران نباشند. طبق نظر او، استعمارگرانی که به کشورهای اسلامی حمله کرده بودند، از همین نقاط ضعف داخلی بهره‌برداری می‌کردند.

سید جمال‌الدین به‌خوبی می‌دانست که اگر مردم مسلمان نتوانند در درون خود اتحاد و همبستگی پیدا کنند، استعمار به راحتی قادر خواهد بود که به هدف‌های خود دست یابد، یکی از بزرگ‌ترین معضلات داخلی، استبداد و ظلم حکام داخلی بود که به آن‌چه که او آن را «ضعف اخلاق» و «پسماندگی اندیشه» می‌نامید، منجر می‌شد، به‌همین دلیل، جمال‌الدین تلاش می‌کرد که مردم را از خواب غفلت بیدار کرده و آن‌ها را از خطرات درونی و خارجی آگاه کند.

رسالت بیداری و اصلاح در دنیای اسلام

جمال‌الدین افغانی خود را متعهد به بیداری فکری و سیاسی در دنیای اسلام می‌دانست، او با تکیه بر اندیشه‌های عقلانی و اصلاح‌طلبانه، در تلاش بود تا مردم مسلمان را از خرافات و عقاید نادرست رهایی بخشد و آن‌ها را به‌سوی علم و آگاهی هدایت کند، او معتقد بود که با بیداری فکری و آگاهی سیاسی می‌توان مردم مسلمان را به یک وضعیت مستقل و آزاد رساند.

چنان‌که عبدالرحمن رافعی نیز در این‌باره می‌گوید: «مشرق قرن‌های متمادی دست‌خوش جمود و تحجر فکری بود و از لحاظ علمی عقب‌مانده و دچار بردگی سیاسی و در خواب عمیق فرو رفته بود، تا اینکه خداوند حکیم، افغانی جمال‌الدین را برانگیخت و در بدن ملل مشرق‌زمین روح بیدارگری و زندگی نوین را دمید.»[2]

جمال‌الدین افغانی: یک مصلح دینی، فیلسوف و سیاست‌مدار

در زندگی جمال‌الدین افغانی، سه ویژگی اساسی برجسته می‌شود: مصلح دینی، فیلسوف حکیم و زعیم سیاسی، او به‌عنوان یک مصلح دینی، مسئولیت اصلاح و تجدید دین اسلام را پذیرفته بود و به مردم مسلمان توصیه می‌کرد که به مبادی اصیل و فطری اسلام بازگردند و از خرافات و جمود فکری رهایی یابند.

از دیدگاه فلسفی، جمال‌الدین همان نقش را در جهان اسلام ایفا کرد که اندیشمندان بزرگی، مانند ژان ژاک روسو و مونتسکیو در اروپا ایفا کردند، او تلاش می‌کرد که اندیشه‌ها را از قیودات جمود فکری و تقلید رهایی بخشد و ذهن مردم را به‌سوی تفکر انتقادی سوق دهد، در این زمینه، جمال‌الدین بر لزوم بازگشت به عقلانیت و اجتناب از تقلید کورکورانه از گذشته تأکید می‌کرد.

جنبش‌های سیاسی و تأثیرات جهانی جمال‌الدین افغانی

در حوزۀ سیاسی، جمال‌الدین افغانی همان‌طور که پیشوایان جنبش‌های آزادی‌خواهانه در غرب؛ همچون واشنگتن، گاریبالدی، مازینی و کوجوت انجام دادند، همت‌های سیاسی را به حرکت واداشت و روح عزت و کرامت را در مردم دمید، او به مردم مسلمان آموخت که تنها با اتحاد و همبستگی می‌توانند در برابر تهدیدات داخلی و خارجی ایستادگی کنند و ارزش آزادی را درک کنند.

جمال‌الدین افغانی با مبارزات خود نهال جنبش‌های ملی و سیاسی را در سرزمین‌های مختلف شرق کاشت، تأثیرات این جنبش‌ها به‌ویژه در ایران، مصر، هند و سایر کشورهای اسلامی آشکار بود، او پیامی جهانی داشت که برای همۀ مسلمانان بیداری، وحدت و تلاش برای رسیدن به آزادی و استقلال را نوید می‌داد.[3]

ادامه دارد…

[1] . حکیم مشرق‌زمین، صفحۀ ۶.

[2] . حکیم مشرق‌زمین، صفحۀ ۶.

[3] . عصر اسماعیل، جلد ۲، صفحه ۱۴۸، انتشارات دارالکتاب، ۲۰۲۲.