لحظاتی با رمضان «بخش پنجم»

نویسنده: مهاجر عزیزی

لحظاتی با رمضان

بخش پنجم

۲. حکمت و فلسفهٔ روزه در ماه رمضان

روزه‌، دارای فلسفه و حکمت‌های بزرگی  است که برخی آن را ذیلاً بیان می‌کنیم:

الف: روزه، وسیله‌ای برای دست‌یابی به تقوا

یکی از مقاصد اساسی و حکمت‌های برجستهٔ روزه، رسیدن به تقوا و یقین کامل در ایمان است. هنگامی که انسان برای کسب رضای الهی و ترس از عقوبت او، از امور حلال و مباح چشم‌پوشی می‌کند، به طریق اولی از حرام‌ها نیز دوری خواهد کرد، ازاین‌رو، روزه موجب تقوا می‌شود، چنان‌که خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است، همان‌گونه که بر امت‌های پیش از شما واجب شد، باشد که پرهیزگار شوید.»^[1]

علامه قرطبی ^{رحمه‌الله} در تفسیر این آیه، دربارهٔ حکمت و تأثیر روزه در تقوا می‌گوید: «برخی گفته‌اند: «تَتَّقُونَ» (پرهیزگار شوید)، برخی گفته‌اند: معنای آن این است که ضعیف شوید؛ چراکه هرچه خوردن کم‌تر شود، شهوت ضعیف‌تر می‌شود و هرچه شهوت کاهش یابد، معصیت کم‌تر می‌گردد  [و به این طریق انسان به تقوا می‌رسد] این تفسیری مجازی و نیکوست و برخی گفته‌اند: «لتتقوا المعاصی» یعنی تا از معاصی پرهیز کنید و گفته شده که این عبارت عمومیت دارد؛ زیرا پیامبر اکرم ﷺ فرمودند: «الصِّيَامُ جُنَّةٌ وَوِجَاءٌ» (روزه سپر و عامل کنترل شهوت است) و این خود سببی برای تقواست، چراکه روزه شهوات را تضعیف و خاموش می‌کند.»^[2]

علامه محمد رشید رضا ^{رحمه‌الله} نیز در تفسیر همین آیه می‌نویسد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» علتی برای وجوب روزه است که فایده و حکمت بزرگ آن را بیان می‌کند. روزه‌، نفس روزه‌دار را برای تقوای الهی آماده می‌سازد؛ زیرا فرد با ترک لذت‌های مباح، که به‌آسانی در اختیار اوست، به نیت اطاعت خداوند، ارادهٔ خود را تربیت کرده و به قدرت خودکنترلی دست می‌یابد. این امر او را قادر می‌سازد که از محرمات دوری کند و در انجام طاعات و اعمال نیکو استقامت ورزد.»^[3]

ادیان و مذاهب پیشین، از جمله بت‌پرستان و اهل کتاب، روزه را به‌عنوان وسیله‌ای برای تسکین خشم الهی یا جلب کمک خدایان می‌دانستند. آن‌ها تصور می‌کردند که تعذیب بدن و اماته شهوات راهی برای جلب رضایت خداوند است، در حالی که اسلام روزه را برای تربیت، تزکیه و دست‌یابی به سعادت تقوا قرار داده است.

علامه محمد رشید این عقیدهٔ باطل بت‌پرستان را از شیخ خود نقل نموده چنین بیان می‌کند: بت‌پرستان روزه می‌گرفتند تا خشم خدایان خود را فرو نشانند، هنگامی که کاری می‌کردند که موجب غضب آن‌ها می‌شد، یا برای جلب رضایت‌شان و کسب کمک آن‌ها در برخی از امور و اهداف‌شان. آنان معتقد بودند که خشنود ساختن خدایان و نزدیکی به آن‌ها از طریق عذاب دادن نفس و از بین بردن تمایلات جسمانی حاصل می‌شود. این باور در میان اهل کتاب نیز رواج یافت، تا اینکه اسلام آمد و به ما آموخت که روزه و عبادات مشابه آن تنها به این دلیل واجب شده‌اند که ما را برای سعادت از طریق تقوا آماده سازند و اینکه خداوند از ما و از اعمال ما بی‌نیاز است و روزه را فقط برای منفعت خود ما مقرر کرده است.^[4]

روزه، انگیزهٔ ارتکاب گناهان را در انسان تضعیف می‌کند، شهوت که منشأ بسیاری از معاصی است را درهم می‌شکند و لذت‌های مادی را بی‌ارزش می‌سازد. روزه همچنین، خشیت و بیم از خداوند متعال را در وجود انسان تقویت می‌کند؛ زیرا هیچ‌کس جز پروردگار، از حال روزه‌دار آگاه نیست. این یکی از بزرگ‌ترین فواید معنوی و روحی روزه است.^[5]

ب: روزه، عامل مهار نفس و کنترل شهوت

دومین حکمت و مقاصد تشریع روزه، مهار نفس و کنترل شهوت و امیال نفسانی است، هنگامی که شکم از غذا و آب سیر باشد، نفس به سوی شهوت‌پرستی می‌رود؛ اما زمانی که گرسنه بماند، از خواهش‌های نفسانی خودداری می‌کند. ^[6]

ازاین‌رو، پیامبر اکرم ﷺ به جوانانی که توانایی ازدواج ندارند، روزه را توصیه کرده‌اند؛ زیرا روزه، شهوت را مهار می‌کند و انسان را از گناه بازمی‌دارد: «ای جوانان! هر کس از شما که توانایی ازدواج دارد، ازدواج کند؛ زیرا این کار، چشم را بیشتر فرو می‌بندد و عفت را بهتر حفظ می‌کند و هر کس که توانایی ندارد، پس روزه بگیرد؛ زیرا روزه، نوعی کنترل شهوت برای اوست.»^[7]

ادامه دارد…

^[1]. بقره: ۱۸۳.

^[2]. تفسیر قرطبی، ج ۲، ۲۷۲.

^[3]. تفسیر المنار، ج ۲، ص ۲۷۲.

^[4]. همان، ج ۲، ص ۲۷۲.

^[5] . انوارالقرآن، ج ۱، ص ۱۵۴.

^[6]. لطائف المعارف، ص ۲۹۰.

^[7]. صحیح بخاری، حدیث ۱۹۰۵.