یوسف آقچورا (۱۸۷۶–۱۹۳۵)، یکی از نخستین روشن‌فکران ترک بود که به ناسیونالیسم باور داشت و آن را به‌عنوان جایگزینی منطقی برای اسلام‌گرایی مطرح کرد.[1] ناسیونالیسم دیرتر از سایر کشورهای اروپایی بر ترک‌های عثمانی تأثیر گذاشت. این امر به دلیل شرایط سیاسی و حکومتی ترک‌ها و نگرش مذهبی آنان بود که با تفکر ناسیونالیستی سازگاری نداشت. در اواخر قرن نوزدهم، آثار و اشعار روشن‌فکران ترک، احساسات ناسیونالیستی را در میان مردم شعله‌ور ساخت. نامیک کمال، روشن‌فکر برجستۀ این جریان بود که آثارش تأثیر عمیقی بر روشن‌فکری در امپراتوری عثمانی گذاشت.[2]
از دیگر سران پان‌ترکیزم می‌توان به اسماعیل گاسپیرالی و أحمد آقا اغلو اشاره کرد.[3] هر یک از این افراد، به نوعی در ترویج و اشاعۀ پدیدۀ پان‌ترکیزم میان مردم نقش داشتند.
انجمن‌ها و احزاب ملی‌گرا
انجمن اتحاد و پیشرفت (جمعیة الاتحاد والترقی)
این انجمن در ابتدا به‌صورت سری و مخفی فعالیت می‌کرد و برای ترویج مفکورۀ ملی‌گرایی تلاش داشت. انجمن توانست در راستای نشر و گسترش این ایده موفقیت‌های بسیاری به‌دست آورد و افراد زیادی را به این تفکر تشویق کند.
در سال ۱۸۹۰ میلادی، گروهی از دانشجویان مدارس نظامی و پزشکی، انجمنی مخفی با نام «اتحاد و ترقی» تأسیس کردند. مؤسس این سازمان، ابراهیم تیمو رومانی بود که از محافل ماسونی ایتالیایی الهام گرفته بود. بااین‌حال، تنظیمات این انجمن در سال ۱۸۹۷ میلادی توسط استخبارات سلطان عبدالحمید دوم کشف شد. بیشتر اعضای انجمن تبعید و برخی نیز به اروپا، به‌ویژه پاریس، پناه بردند. در اروپا، اعضای انجمن به انتشار روزنامه‌های متعدد علیه سلطان عبدالحمید پرداختند که تعداد آن‌ها از چهل عنوان فراتر رفت و نام‌های مختلفی داشت. این انجمن هم‌چنین شعبه‌های بسیاری در مناطق تحت سیطرۀ خلافت عثمانی مانند مصر، شام و حتی در اروپا ایجاد کرد.
پژوهش‌گران معتقدند که این انجمن، با وجود نامی که داشت، اهدافی متضاد با اتحاد و ترقی را دنبال می‌کرد. برخی از تحلیل‌گران اظهار داشته‌اند که اکثر اعضای انجمن، غیرترک و غیرمسلمان بودند و حمایت مالی آن‌ها از کشورهای غربی، یهودیان و نصارا تأمین می‌شد.[4]
حزب حرکت ملی
حزب حرکت ملی‌گرا به رهبری آلپ ارسلان ترکیش در سال ۱۹۶۹ میلادی تأسیس شد. این حزب در دهۀ ۷۰ میلادی به‌عنوان بزرگ‌ترین حزب دست‌راستی ترکیه شناخته می‌شد. طرفداران این حزب که به «گرگ‌های خاکستری» مشهور هستند، از عقاید ملی‌گرایانه افراطی حمایت می‌کردند.[5]
حزب جمهوری‌خواه خلق
حزب جمهوری‌خواه خلق (حزب خلق) قدیمی‌ترین حزب ترکیه است که هم‌زمان با تأسیس جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ میلادی توسط مصطفی کمال آتاترک، بنیان‌گذار جمهوری ترکیه، ایجاد شد.
این حزب با وجود الگو گرفتن از غرب و تأکید بر جمهوری‌خواهی، ناسیونالیسم (پانترکیسم)، حمایت از مردم و ارتش، لائیسم و اصلاح‌طلبی (کمالیسم)، گرایش‌های سوسیالیستی، به‌ویژه در مسائل اقتصادی، از خود نشان داد. این گرایش‌ها، مواضع چپ‌گرایانه‌ای را در حزب تقویت کرد.[6]
علاوه بر این‌ها، انجمن‌ها و سازمان‌های ملی‌گرای دیگری نیز در ترکیه فعالیت داشته‌اند. برای اطلاعات بیشتر، می‌توانید به کتاب الصراع بین القومیتین العربیة والترکیة فی الربع الأول من القرن العشرین تألیف دکتر سعد ثامر الحمیدی مراجعه کنید.[7]
آثار و بقایای احزاب ملی‌گرا هم‌چنان در ترکیه دیده می‌شود. احزاب متعدد ملی‌گرا هم‌چنان در این کشور فعالیت دارند و ملیت و قومیت را اساس و معیار تصمیم‌گیری‌ها می‌دانند. این احزاب در مناسبت‌های مختلف، در برابر اسلام‌گرایان موضع‌گیری می‌کنند.
