نویسنده: شکران احمدی
جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌ونهم)
-
وسایل سلبی در حفظ نفس
ب) تحریم انتحار و خودکشی در اسلام
یکی از روش‌های مهم حفاظت از جان انسان‌ها در اسلام، تحریم انتحار و خودکشی است. الله متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ.»[1] ترجمه: «با دستان خود، خود را به هلاکت نیندازید.»
هم‌چنین در جای دیگری می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا.»[2] ترجمه: «خودتان را مکشید؛ به‌راستی الله با شما مهربان است.» پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حدیثی که بخاری و مسلم از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت کرده‌اند، می‌فرمایند: «مَنْ تَرَدَّى مِنْ جَبَلٍ فَقَتَلَ نَفْسَهُ، فَهُوَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ يَتَرَدَّى فِيهَا خَالِدًا مُخَلَّدًا فِيهَا أَبَدًا وَمَنْ تَحَسَّى سمَّا فَقَتَلَ نَفْسَهُ، فَسمُّهُ فِي يَدِهِ يَتَحَسَّاهُ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدًا مُخَلَّدًا فِيهَا أَبَدًا، وَمَنْ قَتَلَ نَفْسَهُ بِحَدِيدَةٍ فَحَدِيدَتُهُ فِي يَدِهِ يجأُ بِهَا فِي بَطْنِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدًا مُخَلَّدًا فِيهَا أَبَدًا»[3] ترجمه: «هر کس خود را از کوهی پرت کند و به این طریق خودکشی نماید، برای همیشه در آتش جهنم سقوط خواهد کرد. هر کس با خوردن زهر خودکشی کند، برای همیشه زهر را در دوزخ در دست دارد و آن را جرعه‌جرعه خواهد نوشید؛ و هر کس با آهنی خودکشی کند، برای همیشه آن آهن را در دوزخ در دست دارد و در شکم خود فرو می‌برد.»
این حدیث به‌صراحت بیان می‌کند که قتل نفس، حتی اگر نسبت به خود شخص باشد، حرام است و مرتکب آن، مورد بازخواست الهی قرار می‌گیرد.
بخاری از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «الَّذِي يَخْنُقُ نَفْسَهُ يَخْنُقُهَا فِي النَّارِ، وَالَّذِي يَطْعُنُهَا يَطْعُنُهَا فِي النَّارِ.»[4] ترجمه: «کسی‌که خود را خفه کند، در دوزخ نیز خود را خفه خواهد کرد و کسی‌که با نیزه خودکشی کند، در دوزخ با نیزه خود را خواهد زد.»
جندب بن عبدالله رضی‌الله‌عنه نیز روایت کرده است که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «كَانَ فِيمَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ رَجُلٌ بِهِ جُرْحٌ، فَجَزِعَ، فَأَخَذَ سِكِّينًا فَحَزَّ بِهَا يَدَهُ، فَمَا رَقَا الدَّمُ حَتَّى مَاتَ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: بَادَرَنِي عَبْدِي بِنَفْسِهِ، حَرَّمْتُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ.»[5] ترجمه: «مردی از گذشتگان که زخمی شده بود، چون نتوانست تحمل کند، چاقویی برداشت و دست خود را برید. خونش بند نیامد تا اینکه جان باخت. الله متعال فرمود: بنده‌ام بر من پیشی گرفت؛ پس بهشت را بر او حرام ساختم.»
ج) مشروعیت قصاص در اسلام
از دیگر ابزارهای حفاظت از جان انسان‌ها، مشروعیت قصاص است. شریعت اسلامی قصاص را به‌عنوان مجازاتی عادلانه برای قتل عمد وضع کرده است. این حکم، هم جنبۀ بازدارندگی برای جامعه دارد و هم جنبۀ تنبیهی برای فرد خاطی. الله متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاأُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.»[6] ترجمه: «برای شما در قصاص، زندگی است، ای خردمندان، باشد که تقوا پیشه کنید.»
این آیه نشان می‌دهد که قصاص، نه‌تنها برای انتقام، بلکه به‌منظور حفظ حیات و جلوگیری از هرج‌ومرج در جامعه تشریع شده است.
شریعت اسلامی، عدالت را در اجرای قصاص به‌طور کامل رعایت کرده است. همۀ انسان‌ها، صرف‌نظر از جنسیت، سن یا مقام اجتماعی، در برابر قانون قصاص برابر هستند. الله متعال در قرآن می‌فرماید: «النَّفْسَ بِالنَّفْسِ.»[7] ترجمه: «جان در برابر جان.»
حتی در قتل خطا نیز، شریعت اسلامی مسئولیت‌پذیری را الزامی دانسته و پرداخت دیه را واجب کرده است. الله تعالی می‌فرماید: «وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلَّا أَنْ يَصَّدَّقُوا.»[8] ترجمه: «هرکس مؤمنی را به‌اشتباه به قتل برساند، باید یک بردۀ مؤمن آزاد کند و دیه‌ای به خانوادۀ مقتول پرداخت نماید، مگر اینکه آنان دیه را ببخشند.»
شریعت اسلامی، با وضع احکامی دقیق و جامع، هم زمینۀ ایجاد و بقای زندگی انسانی را فراهم نموده و هم راه‌های تعرض به نفس انسان‌ها را مسدود کرده است. از یک سو، خودکشی و انتحار را به‌عنوان گناهی کبیره و نابخشودنی اعلام نموده و از سوی دیگر، با تشریع قصاص و دیه، نظامی عادلانه برای حفاظت از جان انسان‌ها ارائه داده است.
منابع
-
قرآن کریم.
-
البخاري، محمد بن إسماعيل أبوعبدالله (۱۹۸۷) صحيح البخاري، محقق: د. مصطفى ديب البغاء بیروت، دار ابن کثیر.
-
ابن عاشور التونسي، محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر (۲۰۰۴م) مقاصد الشريعة الإسلامية، محقق: محمد الحبيب ابن الخوجة، قطر، وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.
-
الريسوني، أحمد . (۱۹۹۲م). نظرية المقاصد عند الامام الشاطبي، الدار العالمية للكتاب الإسلامي .
-
الرازي، أحمد بن فارس بن زكرياء القزوين، أبوالحسين (۱۹۷۹م). معجم مقاييس اللغة، محقق، عبدالسلام، محمد هارون، بیروت، دار الفکر.
-
الشاطبي، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي، الموافقات في أصول الشریعة، محقق: أبوعبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، دار ابن عفان.
-
القشيري، أبوالحسين مسلم بن الحجاج ( النيسابوري۱۳۳ هـ). صحيح مسلم، لبنان بيروت، دار الجيل.
-
اليوبي، محمد سعد بن احمد بن مسعود، مقاصد الشريعة الاسلامية وعلاقتها بالادلة الشرعية، ریاض، دار الهجر للنشر والتوزيع.
-
زرکشي، بدرالدین، محمد بن بهادر، البحر المحیط في أصول الفقه، دار الکتب العلمية، بیروت، لبنان.
-
غزالي، ابوحامد، محمد بن محمد، المستصفی في علم الأصول، بیروت، موسسة الرسالة.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، شفاء العلیل في مسائل القضاء والقدر والحکمة والتعلیل، دار المعرفة، بیروت، لبنان.
-
آمدی، ابوالحسن سیدالدین، علی بن ابی، علی بن محمد، غایة المرام، ناشر: المجلس الاعلی للشئون الاسلامية.
-
فخرالدین الرازی، ابوعبدالله، محمد بن عمر الرازی، مفاتیح الغیب=التفسر الکبیر، موسسة الرسالة.
-
ابن حزم، ابومحمد علی بن حزم اندلسی ظاهری، الإحکام في أصول الأحکام، بیروت، دار الجیل.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، مفتاح دار السعادة ومنشور ولاية العلم والارادة، قاهرة، دار الحدیث.
-
محمد مصطفى زحیلی (٢٠٠٦م) الوجيز في أصول الفقه الإسلامي، دمشق – سوريا، دار الخير للطباعة والنشر والتوزيع.
-
ابوداود، سلیمان بن الاشعث السجستانی، سنن ابی داود، بیروت، لبنان، المکتبة العصرية، صیدا.
-
النجدي، سمیع، أهمية المقاصد الشرعية، دار الکتب العلمية، بیروت لبنان.
