اسلام، علاوه بر تدابیر مثبت برای حفظ جان انسان، وسایل بازدارنده (سلبی) نیز وضع کرده است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، تحریم تعدی بر دیگران است.
الف) تحریم تعدی و قتل نفس
شریعت اسلامی، قتل و آسیب رساندن به دیگران را در هر شکلی ممنوع و گناهی بزرگ دانسته است. حتی اگر قتل به‌صورت غیرعمد رخ دهد، مرتکب آن باید مجازات شود. الله تعالی می‌فرماید: «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا.»[1] ترجمه: «هرکس مؤمنی را عمداً و به ناحق بکشد، سزای او دوزخ است که همیشه در آن خواهد ماند. الله بر او خشم می‌گیرد، او را از رحمت خویش طرد می‌کند و عذابی بزرگ برای او آماده کرده است.»
این آیه، شدت مجازات قاتل را نشان می‌دهد: خلود در آتش دوزخ، غضب الهی، طرد از رحمت و عذاب بزرگ.
پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم نیز فرمودند: «أَبَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ لِقَاتِلِ الْمُؤْمِنِ تَوْبَةً.»[2] ترجمه: «الله تعالی توبۀ قاتل مؤمن را نمی‌پذیرد.»
با این حال، جمهور فقها معتقدند توبه شامل حال قاتل نیز می‌شود، اما این اختلاف نشان‌دهندۀ اهمیت حفظ جان در اسلام است.
الله تعالی می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا.»[3] ترجمه: «فرزندان‌تان را از ترس فقر و گرسنگی نکشید. ما آن‌ها و شما را روزی می‌دهیم. مسلماً کشتن آن‌ها گناهی بزرگ است.»
هم‌چنین می‌فرماید: «وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ.»[4] ترجمه: «و آن روز که از دختران زنده‌به‌گور شده پرسیده می‌شود: به چه گناهی کشته شده‌اند؟»
اسلام، کسانی‌که به ظلم قتل کرده و آن را به‌عنوان سنت و روش خود قرار می‌دهند، به سخت‌ترین مجازات‌ها تهدید کرده است. پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «لَا تُقْتَلُ نَفْسٌ ظُلْمًا إِلَّا كَانَ عَلَى ابْنِ آدَمَ الأَوَّلِ كِفْلٌ مِنْ دَمِهَا، لِأَنَّهُ أَوَّلُ مَنْ سَنَّ الْقَتْلَ.»[5] ترجمه: «هیچ نفسی به ظلم کشته نمی‌شود، مگر آنکه قابیل (پسر آدم) سهمی از گناه آن را خواهد داشت؛ زیرا او نخستین کسی بود که قتل را به‌عنوان سنت در میان مردم رواج داد.»
امام نووی رحمه‌الله می‌گوید: «این حدیث از اصول اسلام است. بر اساس آن، هرکس سنت بدی را پایه‌گذاری کند و دیگران به او اقتدا کنند تا روز قیامت از گناه همۀ عاملان شریک خواهد بود و هم‌چنان در این جرم سهیم است.»[6]
این اصول نشان‌دهندۀ اهتمام ویژۀ اسلام به حفظ جان انسان‌ها و جلوگیری از هرگونه تعدی است.
اسلام جرم قتل را آن‌چنان شنیع و زشت می‌داند که ارتکاب آن به‌مثابۀ قتل تمام انسان‌ها تلقی می‌شود. این نگرش نشان‌دهندۀ اوج قبح و شناعت قتل در اسلام است. الله تعالی در قرآن می‌فرماید: «مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا.»[7] ترجمه: «هر کس نفسی را بکشد، بدون اینکه او مرتکب قتل یا فسادی در زمین شده باشد، گویی همۀ مردم را کشته است و هرکس نفسی را زنده کند، گویی همۀ مردم را زنده کرده است.»
این آیه بر اهمیت حفظ جان و زندگی انسان‌ها در شریعت اسلام تأکید دارد.
به دلیل جایگاه حیاتی و والای جان انسان، نخستین مسئله‌ای که در میان حقوق‌العباد در قیامت مورد محاسبه و بازخواست قرار می‌گیرد، خون‌های ریخته‌شده است. عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «أَوَّلُ مَا يُقْضَى بَينَ النَّاسِ، يَوْمَ الْقِيَامَةِ، فِي الدِّمَاءِ.»[8] ترجمه: «اولین فیصله‌ای که در قیامت میان مردم صورت می‌گیرد، دربارۀ خون‌های ریخته‌شده است.»
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم هم‌چنین فرمودند: «لَزَوَالُ الدُّنْيَا أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ قَتْلِ مُؤْمِنٍ بِغَيْرِ حَقٍّ.»[9] ترجمه: «از بین رفتن دنیا نزد الله آسان‌تر از کشتن به ناحق یک مؤمن است.»
ترمذی از ابوسعید رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ اشْتَرَكُوا فِي دَمِ مُؤْمِنٍ لَأَكَبَّهُمُ اللَّهُ فِي النَّارِ.»[10] ترجمه: «اگر تمام اهل آسمان و زمین در ریختن خون یک مؤمن شرکت کنند، الله همۀ‌شان را به آتش دوزخ خواهد انداخت.»
هم‌چنین، بیهقی از ابن عمر رضی‌الله‌عنه نقل کرده است که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «مَنْ أَعَانَ عَلَى دَمِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ بِشَطْرِ كَلِمَةٍ، كُتِبَ بَينَ عَيْنَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: آيِسٌ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ.»[11] ترجمه: «هرکس حتی با نیم‌کلمه در قتل مسلمانی کمک کند، در روز قیامت بر پیشانی او نوشته خواهد شد: مأیوس از رحمت الله.»
اسلام نه تنها قتل مسلمانان، بلکه قتل کافران ذمی یا معاهد را نیز به‌شدت منع کرده است. پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمودند: «مَنْ قَتَلَ مُعَاهَدًا لَمْ يَرِحْ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ، وَإِنَّ رِيحَهَا تُوجَدُ مِنْ مَسِيرَةِ أَرْبَعِينَ عَامًا.»[12] ترجمه: «هرکس کافر معاهدی (که با مسلمانان پیمان دارد) را به قتل برساند، بوی بهشت را نخواهد شنید؛ با اینکه بوی آن از مسافت چهل‌ساله به مشام می‌رسد.»
این حدیث بیانگر آن است که حفظ جان افراد حتی اگر از اهل ذمه باشند، وظیفه‌ای شرعی است و هرگونه تعدی به حقوق آن‌ها، گناهی نابخشودنی به‌شمار می‌آید.
قتل، تخریب بنایی است که الله آن را با حکمت و قدرت خود آفریده است. از بین بردن جان انسان، تجاوز به حقوق خانواده و بستگان اوست که به وجود او وابسته و از او بهره‌مند بودند. قتل، حرام است؛ خواه این قتل نسبت به مسلمان باشد یا کافری که تحت پیمان یا امان قرار دارد.
در این احادیث و نصوص قرآنی، بر تحریم قتل و ضرورت حفظ جان تأکید شده است. این آموزه‌ها نشان‌دهندۀ اهمیت حفظ حیات انسانی و نقش آن در ساختن جامعه‌ای مبتنی بر عدالت و رحمت است.
[2]. ضياءالدين أبو عبدالله محمد بن عبدالواحد المقدسی، (۲۰۰۰م) الأحاديث المختارة مما لم يخرجه البخاري ومسلم في صحيحيهما. بيروت – لبنان. دار خضر للطباعة والنشر والتوزيع: ١٦٣/٦.
[8]. صحيح البخاري: كتاب الرقاق باب القصاص يوم القيامة (۳/۹) وصحيح مسلم: كِتَابُ الْقَسَامَةِ وَالْمُحَارِبِينَ وَالْقِصَاصِ وَالدِّيَاتِ، بَابُ الْمُجَازَاةِ بِالدِّمَاءِ فِي الْآخِرَةِ، وَأَنها أَوَّلُ مَا يَقْضَى فِيهِ بَينَ النَّاسِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ: ۱۳۰۴/۳.
[9]. محمد بن يزيد ابن ماجة أبو عبدالله القزويني، (۲۰۰۹م) سنن ابن ماجه، كِتَابَ الدِّيَاتِ بَابُ التَّغْلِيظَ فِي قَتْلِ مُسْلِمٍ ظُلْمًا تحقيق: محمد فؤاد عبدالباقي، مصر، دار إحياء الكتب العربية.: ۸۷۴/۲.
