دروغ‌گویی (بخش اول)

نویسنده: سیدمصلح الدین

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ (۲) كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ الله أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ (۳)»؛ ترجمه: «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی می‌گویید که انجام نمی‌دهید، نزد خدا سخت ناپسند است که چیزی را بگویید و انجام ندهید.»

در جهان امروز، مفاهیم اخلاقی و ارزشی با چالش‌های جدیدی روبرو هستند که بر جوامع و فرهنگ‌ها تأثیرگذارند. یکی از این چالش‌ها، پدیدۀ دروغ‌گویی است که به عنوان یک پدیدۀ گسترده و پیچیده، تبعات جبران‌ناپذیری برای انسان‌ها و جوامع به همراه دارد.

دروغ در انواع مختلف و شکل‌های مختلف در جوامع ما وجود دارد و اثرات آن نه‌تنها در زندگی افراد بلکه در ساختار و تعاملات اجتماعی نیز قابل مشاهده است. با گذشت زمان، مفهوم دروغ از یک مسئلۀ انفرادی به یک چالش جمعی تبدیل شده است. تکنولوژی‌ نوین و رسانه‌ها، به راحتی امکان انتشار و ترویج دروغ‌ها را فراهم آورده‌اند و این وضعیت، عدم اطمینان از اطلاعات ارائه‌شده، خصوصاً در محیط دیجیتالی را تشدید بخشیده است.

علاوه بر این، اثرات روانی و اجتماعی دروغ نباید نادیده گرفته شود. دروغ ممکن است باعث کاهش اعتماد به‌ نفس، تردید در روابط انسانی، افزایش تنش‌ها و استرس شود و به‌طور کلی، انسان را از مسیر اخلاقی و انسانی خود منحرف کند.

دروغ‌گویی، پدیده‌ای فرهنگی و منفی اجتماعی، از صفات زشت و ناپسند اخلاقی است که متأسفانه امروزه در بین افراد جامعه به‌طور شایع مشاهده می‌شود. از آنجا که فطرت انسان به سمت راستی و راست‌گویی گرایش دارد و به دنبال حقیقت است، دروغ و دروغ‌گویی را ناپسند دانسته و آن را نکوهش می‌کند. دروغ یکی از آفات زبان است و در فرهنگ اسلامی از گناهان کبیره شمرده شده است.

دروغ‌گویی عوارض و پیامدهای اجتماعی نامطلوبی دارد؛ برای مثال، برخی از صاحب‌نظران یکی از بزرگ‌ترین پیامدهای دروغ‌گویی را از بین رفتن اعتماد اجتماعی میان افراد، سازمان‌ها و مردم یا میان مردم و حکومت می‌دانند. فرد دروغ‌گو از طریق دروغ گفتن، ضعف‌های خود را می‌پوشاند و شنونده را گمراه می‌سازد. او خود را از مجازات نجات می‌دهد و بدین وسیله توجه دیگران را به خود جلب می‌کند.

جامعۀ دروغ‌گو، جامعه‌ای نابالغ، فرو افتاده و دچار ناامنی است. برای درمان دروغ‌گویی و مبارزه با این آفت خانوادگی، تربیتی و اجتماعی، که خوبی‌های زندگی را کم‌رنگ ساخته، اعتماد فیمابین را از بین برده و بر محبت‌ها و عشق‌ها سایه انداخته است، شناخت علل آن کاملاً ضروری است.

تعریف دروغ

دروغ در لغت به معنای سخن نادرست، خلاف حقیقت و واقعیت، و قول ناحق است. هم‌چنین به معنای نقل گفتاری از کسی است که آن را نگفته است. اصل آن در گفتار است؛ چه گذشته باشد یا آینده، وعده‌ باشد یا غیر آن. دروغ، ضد صدق است و خبر از خلاف واقع، چه به صورت عمد یا سهو، می‌باشد.

دروغ در اصطلاح، همان اظهار امر خلاف واقع و سخن بر خلاف حقیقت است. دروغ گفتن یکی از بزرگ‌ترین و بدترین صفات انسان می‌باشد.

پس دروغ‌گویی به معنای کتمان واقعیت و بیان سخنی است که برای گوینده واقعیت خارجی ندارد. یکی از خطرناک‌ترین آفات زبان، دروغ‌گویی است و یکی از مهم‌ترین آداب سخنگو این است که در سخنان خود به دنبال حق باشد و از دروغ‌گویی اجتناب ورزد. زیرا دروغ‌گویی زیبندۀ فرد مؤمن نیست و کار غیر مؤمنان است. خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ الله وَأُولئِكَ هُمُ الْكاذِبُونَ»؛ «(محمّد دروغ‌گو نیست؛ بلکه) کسانی دروغ می‌بافند که به آیات الله ایمان ندارند و اینان دروغ‌گویان (واقعی) هستند.»

دروغ‌گویی کار کافران و منافقان است؛ آنانی‌که با زبان ادعای ایمان می‌کنند، اما در دل، ایمان نیاورده‌اند. خداوند متعال می‌فرماید: «وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ»؛ ترجمه: «برخی از مردم (منافقان) می‌گویند: “به الله و روز قیامت ایمان آورده‌ایم”؛ درحالی‌که ایمان ندارند.» و «إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللهِ وَاللهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ»؛ ترجمه: «هنگامی‌که منافقان نزد تو آیند، (سوگند می­خورند و) می­گویند: “ما گواهی می­دهیم که یقیناً تو فرستادۀ الله هستی”؛ و الله می­داند که بی­گمان تو فرستادۀ او هستی و الله گواهی می­دهد که منافقان یقیناً دروغ‌گو هستند».

دروغ منافقان این است که دل‌های‌شان، قول زبان‌شان را تصدیق نکرده است؛ با زبان راست گفته‌اند، اما در دل‌شان دروغ گفته‌اند. پیامبر اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده‌اند: «عليكم بالصدق فإن الصدق يهدى إلى البر وإن البر يهدى إلى الجنة وما يزال الرجل يصدق ويتحرى الصدق حتى يكتب عندالله صديقاً وإياكم والكذب فإن الكذب يهدى إلى الفجور وإن الفجور يهدى إلى النار وما يزال الرجل يكذب ويتحرى الكذب حتى يكتب عندالله كذاباً»؛ ترجمه: «راستگو باشید، چون صداقت انسان را به نیکوکاری و نیکوکاری هم او را به بهشت رهنمون می‌سازد و فرد صادق هم‌چنان به راستگویی و دنبال کردن راستی ادامه می‌دهد تا آنگاه که نام او نزد خدا به عنوان «صدیق» ثبت می‌گردد. از دروغ‌گویی بر حذر باشید، چون دروغ‌گویی انسان را به‌سوی منکرات و بزهکاری هم او را به‌سوی دوزخ رهنمون می‌شود، و فرد هم‌چنان به دروغ گفتن و دنبال کردن دروغ ادامه می‌دهد تا آنگاه که سرانجام نامش نزد خدا به عنوان «کذاب» ثبت می‌گردد.»

ازاین‌رو اسلام، هر مسلمانی را توصیه و ترغیب می­نماید و او را تربیت می­کند که به صداقت پایبند باشد؛ هرچند که در راه آن جان یا جسم و یا مالش را از دست بدهد.

محمود بن مروان بن أبی الجنوب گفته است:

ترجمه: «راه چاره‌ای برای سخن‌چینان سراغ دارم، اما با دروغ‌گو نمی‌توان کاری را از پیش برد؛ برای کسی‌که سخنان خود را خلق می‌کند، خیلی کم می‌توانم راه چاره‌ای پیدا کنم.»

تمام انواع دروغ حرام هستند و تنها دروغی که مجاز می‌باشد، در روایتِ ام کلثوم بنت عقبة مطرح شده است که پیامبر خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} سه نوع دروغ را مستثنی کرده‌اند که عبارتند از: دروغ برای ایجاد صلح در بین افراد، دروغ گفتن در خلال نبرد (که نوعی تاکتیک جنگی است) و دروغی که زن و شوهر برای جلب رضایت یکدیگر بر زبان می‌آورند.

پیامبر خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} می­فرمایند: «ليس الكذاب الذى يصلح بين الناس فيخبر خيراً أو يقول خيراً»؛ ترجمه: «کسی‌که در بین مردم ایجاد صلح می­کند و خبر خوبی می­دهد و یا سخنی نیکی می­گوید، دروغ‌گو محسوب نمی­گردد.»

ابن شهاب می­گوید: «من نشنیده­ام که پیامبر خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} جز در سه مورد، رخصتِ دروغ گفتن داده باشد: در جنگ، در ایجاد صلح در بین مردم و آنگاه که زن و شوهر بخواهند دل یکدیگر را به دست بیاورند.

درصورتی‌که یک شخص در دست ظالمی گرفتار شده است و شما می‌دانید که اگر او را با دروغ نجات ندهید، حتماً توسط ظالم به قتل می‌رسد. در این صورت دروغ گفتن برای نجات دادن او نیز جایز می‌باشد.

ادامه دارد…