حضور علما در دربار سلاطین (بخش اول)

نویسنده: رحمت‌­الله رحمانی

خداوند متعال می­فرماید: «وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ»؛ «و قرآن مایۀ بیداری تو و قوم تو است، و از شما (دربارۀ این برنامۀ الهی) پرسیده خواهد شد.»

علمای سلف به خطراتی که از سوی علما و دعوتگرانی که به دربار سلاطین می‌روند و با آن‌ها همراهی می‌کنند تا از آن‌ها بهره‌مند شوند و به دنبال جلب رضایت آن‌ها باشند، هشدار داده‌اند. حضرت عبدالله بن مسعود ^{رضی‌الله‌عنه} فرموده است: «فتنه‌ها در دربار سلاطین خفته‌اند، همان‌طور که شتر زانو می‌زند و می‌خوابد. به خدا سوگند که جانم در اختیار اوست، شما نمی‌توانید مقداری از مال و منال دنیای آن‌ها را به دست آورید مگر اینکه در عوض آن‌ها مقداری از دین شما را بگیرند.»

عماره بن عبدالله از حذيفه چنین روایت کرده است: «از حضور در دربار امیران که یکی از گذرگاه‌های فتنه است، دوری کنید.» پرسیدند: «ای ابوعبدالله! به چه معنا؟» گفت: «زیراکه یکی از شما به دربار امیری می‌رود، به دروغ او را تأیید می‌کند و در تعریف و تمجید او سخنانی می‌گوید که با شخصیت واقعی او سنخیت ندارد.»

وهب بن منبه ^{رحمه‌الله} گفته است: «مال اندوزی و اختلاط با سلاطین از نیکی­های شخص چیزی باقی نمی­گذارد، چنانکه دو گرگ گرسنه و خطرناک اگر وارد آغل گوسفندان شوند و تا صبح میان گله رژه بروند، گوسفند سالمی از آن گله باقی نخواهد ماند.»

أعمش ^{رحمه‌الله} گفته است: «بدترین امیران کسانی هستند که از علما دورترند؛ بدترین علما نیز کسانی هستند که به امیران نزدیک ترند.»

گفته­اند: «بدترین عالم کسی است که به دربار حاکمان برود و بهترین حاکم کسی است که در محضر علما حاضر شود.»

در برخی احادیث دربارۀ علما و فقیهانِ درباری، وعیدهای سختی آمده است. پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در حدیثی فرموده‌اند: «العلماءُ أمناء الرُّسل، ما لم يُخَالِطوا السُّلطانَ ويُداخِلُوا الدُّنيا، فإذا خَالَطُوا السُّلطانَ ودَاخَلوا الدُّنيَا فَقَدَ خَانُوا الرُّسَلَ فاحذَروهُم.»؛ «علما، امانت‌دارانِ رسولان هستند، البته تا وقتی که با سلاطین در نیامیزند و دنیاطلب نشوند. اگر از این دو خط قرمز عبور کردند به امانت رسولان خیانت کرده‌اند، آن وقت از آنان بیمناک باشید.»

در حدیث دیگری روایت شده است که: «الفُقَهاءُ أَمَناءُ الرُّسُل مَا لَم يَدخُلُوا في الدُّنيا، ويَتبَعُوا السُّلطان، فإذَا فَعَلُو ذَلِكَ فاحذَرُوهم.»؛ «فقیهان، امانت‌دارانِ رسولان هستند، تا زمانی‌که به دنیا چشم ندوخته و از سلاطین پیروی نکنند. اگر به این بلاها گرفتار شدند، از آنان برحذر باشید.»

در حدیث دیگری چنین آمده است که: «ويلٌ لأُمَّتِى مِن علماءِ السوءِ يَتَّخِذون هذا العِلمِ تِجارَةً يَبِيعُونَها مِن أَمَرَاءِ زَمَانِهِم ربحاً لأَنفُسِهِم، لا أربح اللهُ تجارتَهم.»؛ «هلاکت باد بر امت من به‌خاطر علمای سوء که علم‌شان را برای بهره­های شخصی به امیرانِ دوران می­فروشند. خداوند تجارت­شان را سودمند نگرداند.»

محمود وراق، علما و دعوتگرانِ درباری را از فرجام ناگوار زیارت حاکمان و رفت­وآمد پی­در­پی به محضر سلاطین آگاه ساخته و می­سراید:

«سوار بر مرکب­ها، صبح‌هنگام گروه گروه در دربار خلیفه حاضر شدند. از سپیده دم تا شب آنجا ماندند تا به پست و مقام ارجمندی دست یابند. وقتی به خواستۀ خود رسیدند و وضع‌شان خوب شد و خویشاوندان‌شان از متن نامه خرسند شدند، دوباره به بیراهه رفته و به ظلم و ستم و رفتارهای زشت روی آوردند. با بازگشت به شیوه­های هولناک، به عهدوپیمان خلیفه خیانت کردند. امانت را به خیانت مبادله کردند و امنیت خاطر را به پلشتی معاوضه کردند. خود را چاق و چله کردند و بار مسئولیت امانت را سبک شمردند. (در نتیجه) قبرهای مردم تنگ­تر و قصرهای زیبای آنان وسیع­تر شد. هر انسانِ به ظاهر با ادب، با معرفت، صاحب­نظر و فقیه­نما که از حدیث و قیاس ابوحنیفه استدلال می­کند، با ریش بلند و گنجان می­آید، انگار برای پست قضاوت صلاحیت لازم را دارد، اما از علم خود بهره­ای نبرده است، چون گرویدۀ دنیای خویش شده است. خدا را فراموش کرده و با ریسمان­های فرسوده به دنیا پناه برده است.»

ادامه دارد…